Mualliflar: Abduraxmanov. P., fizika-matematika fanlari doktori, professor, Egamov U., fizika-matematika fanlari

CH O—G *^F21
g
m ►

19. 
    rasm.ssuzgalmasnutstaviyzaryadgata’siretuvchikuch
    

F = k ^q1^q2 a ^F12 =“ ^a12 , (18.1)


54

bu erda k - proporsionallik koeffitsienti, q₁ va q₂ ta’sir kiluvchi zaryadlar mikdori, r - zaryadlar orasidagi masofa, a^ - q₁ zaryaddan

q₂ zaryadga yunalgan birlik vektor^F₁₂- q₁ zaryadga ta’sir etuvchi kuchdir.
«!2 - birlik vektor bilan uzaro ta’sir kuchning yunalishini
belgilasak, ^F₂₁ - kuch F2 kuchdan yunalishi va ishorasi bilan fark kiladi:


t-i _ , q_x q2 -
^F21 ^k r₂ ^a12 , (18.2)


F₁₂ va F₂₁ - kuchlarning moduli bir-biriga tengdir:


g / q1q2
^{F —} , (18.3)


r²


Ikkita zaryadlar orasidagi uzaro ta’sir kuchi, ular yakiniga boshka zaryadlar yakinlashtirilsa, uzgarmaydi.
Agar q_a - zaryad atrofida q₁, q₂,....q_n zaryadlar tuplami bo’lsa, natijaviy kuch kuyidagiga teng bo’ladi:


^{F — 1 F}a, (18.4)
i —1
Kulon konunida k - proporsionallik koeffitsientining son kiymatini xoxlagancha tanlab, unga istalgan birlikni berish mumkin, ammo amalda eng kulay bulgan birliklar tizimi ishlatiladi.
Elektrostatikada kulay birliklardan biri absolyut eki Gauss birliklar tizimidir. Bu SGS birliklar tizimi bilan elektr birliklari majmuasidir - ya’ni SGSE zaryadlar birliklar tizimidir. Ba’zi paytlarda, SGSE ni - absolyut elektrostatik birliklar tizimi deb ataladi.
Gauss birliklar tizimida k - proporsionallik koeffitsienti 1 ga teng xisoblanadi va zaryad birligi kuyidagiga teng bo’ladi:


[q] — [f^1/2 l\ — M^1/2 L^3I2T^—


55




SGSE - zaryad birligi kilib, shunday nuqtaviy zaryad olinadiki, bu zaryadga vakuumda 1 sm masofada shunday nuqtaviy zaryad 1 dina kuch bilan ta’sir kiladi.
Zaryadning amaliy birligi kilib 1 Kulon (Kl) olinadi.
1Kl = 2,998 • 10⁹ SGSE zaryad birligi (z.b.)
XB tizimida 1 Kulon zaryad birligi 1 sek vakt ichida 1 Amper tok utishi uchun zarur bulgan zaryad mikdoriga tengdir:
q = I • t = 1A • 1sek = 1Kl.
_K = _J_
Bu xolda ^ 4_p ga tengdir.
Zaryadlar ta’sir etuvchi muxit vakuum bo’lsa, u muxit s₀ - dielektrik singdiruvchanlikka ega bo’ladi, u xolda, Kulon konuni kuyidagicha yoziladi:


F

2. 
   qq
   

4ns₀ sr
Agar q₁,q₂ = 1Kl = 3 • 10⁹ SGSE z.b. bo’lsa


Z7 ^{3 10} • ³ •¹⁰ 0 1 G>14 ^gSm / l \ o 1 g\9 tt
F = — = 9•YU ——(dina) = 9-10 H
(10² sm)² s²


9


ga teng bo’ladi.Boshka tarafdan


F = ^{1K -1 Kl}- = 9 • 10⁹ n
4 7is 0 • 1 • m


Bundan,


^s0 =


1


47-9-10<sup>9


G</sup>FL 12 F^{G tg}"^{2 L}
= 8,85 -10^—12 —


v ^m u


l—12
m


V n.m² u

18. 
    - §. Elektr maydoni. Maydon kuchlanganligi
    

^uzgalmas zaryadlar orasidagi uzaro ta’sir elektr maydoni


56




orkali sodir bo’ladi. Nima uchun kuzgalmas zaryadlarning uzaro ta’siri deyishimizga katta sabab bor.
Efirda elektromagnit maydon borligiga oldinrok e’tibor bergan edik. Magnit maydoni asosan xarakatdagi zaryadlarga ta’sir etadi. Aksincha, xarakatdagi zaryad magnit maydonini xosil kiladi. SHu sababli, zaryadlarning elektr maydonini urganishda doimo kuzgalmas zaryadlarni tanlab olamiz. Bu bilan elektromagnit maydonini xuddi ikkiga ajratib, fakat elektr maydonidagi xodisalarni urganamiz, deb tasavvur etamiz.
X,ar kanday zaryad uzi egallagan fazoda elektr maydoni xosil kilishi bilan, fazoga uzgartirish kiritadi. X,osil bulgan elektr maydoni, shu maydonning istalgan nuqtasiga kiritilgan zaryadga, ma’lum bir kuch bilan ta’sir kiladi. Bu maydon birligini bilish uchun shu fazoga - maydonga sinovchi zaryadni kiritamiz.

19. 
    rasm. Elektr maydoniga kiritilgan sinovchi zaryadga ta’sir
    

etuvchi kuch
Agar q - zaryad maydoniga q_c sinovchi zaryad kiritsak va uni kuzgalmas deb xisoblasak, q_c - zaryadga kuyidagi kuch ta’sir etadi (20 - rasm):


(


F —


¹ q


\


• q,


(19.1)


a - birlik vektor. Demak, bu kuch q_c - sinovchi va elektr maydonini xosil kiluvchi q - zaryadlar mikdoriga bog’liqdir.
Agar q zaryad maydoni atrofidagi fazoga ql , q_c² xar xil


57

F^l

sinovchi zaryadlar kiritsak, ta’sir etuvchi kuchlar F¹, F² bo’ladi va ~
^qc
nisbat doimo uzgarmas

1. 
   q _
   

ta
4l£ r ^r
kiymatga teng bo’ladi, ya’ni q zaryadning r masofadaxosil kilgan maydonining xususiyatini belgilaydi. Bu nisbat xosil bulgan elektr maydonining kuchlanganligi deb ataladi:
ya F
E = — , (19.2)
4s
Bu maydon kuchlanganligi asosan, F - kuch va sinovchi zaryad turgan masofa bilan belgilanadi:
E = t^-2 ■ a , (19.3)
4l£₀G
Elektr maydon kuchlanganligi birligi kuyidagiga teng. SGSE zaryad birligi tizimida, 1 SGSE zaryadga 1 sm masofada ta’sir kiladigan 1 dina kuchga teng bo’ladi.
XB - tizimida 1 Kl zaryadga 1 m masofada 1 N kuch ta’sir etishini bildiradi va V/m bilan ulchanadi.