Муҳаммад ал-хоразмий номидаги тошкент ахборот технологиялари

ATMOSFERANING TUZILISHINI SILAM TIZIMIDA 
MODELLASHTIRISH 
Eshboyeva N.
 1
, Jo’raboyev I.
 2
 
1 
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari 
universiteti , 
2
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari 
universiteti S
аmarqand filiali
 
Atmosfera yer yuzida yashovchi tirik organizmlarni kislorod va boshqa zaruriy 
gazlar bilan ta’minlaydi, turli ultrabinafsha nurlardan, samodagi meteorit 
zarrachalaridan va haroratning keskin o’zgarishidan himoya qiladi. Atmosfera Yer 
sharida o’ziga xos termoregulyator vazifasini ham bajaradi, ya’ni agarda atmosfera 
havosi bo’lmaganda edi, yer yuzasi kechalari - 170°S sovib, kunduz kunlari +150°S 
gacha isib 
ketardi, ya’ni Yer ham xudi oy kabi hayotsiz planetaga aylanardi. Kislorod 
o’simliklarning fotosintezi natijasida hosil bo’ladi. Hayotda barcha tirik mavjudodlar 
kislorod bilan nafas oladi. Uning miqdorini kamayishi inson organizmi funksiyasini 
buzilishig
a sabab bo’ladi, hatto o’limgacha olib kelishi mumkin Atmosfera havosi turli 
gazlarning mexanik aralashmasidan iborat bo’lib gaz holidagi azot (78,9%), kislorod 
(20,1%), argon (0,94 %), karbonat angidrid (0,06%) dan 
iborat bo’lib, vodorod, neon, 
geliy, kripton, metan va bosh
qalarni yig’indisi 0,01% ni tashkil etadi. Bundan tashqari 
atmosferada suv bug’lari, chang zarrachalari, sanoat korxonalari chiqindilari yoqilg’i 
mahsulotlarining chala 
yonishidan hosil bo’ladigan qurumlar mavjud
Sanoatning 
jadal rivojlanishi, turli yoqilg’ilarning yondirilishi, o’rmonlarning 
kamayishi, okean suvlarining neft mahsulotlari bilan ifloslanishi, yadro qurollarining 
portlatilishi natijasida atmosferadagi kislorod miqdorining keskin kamayib, karbonat 
angidridi va azot oksidlari miqdorining oshishi kuzatilmoqda. Agar karbonat angidridi 
miqdori oshib boraversa, atmosferaning ifloslanishini oldi olinmasa yana 50 yildan 
so’ng yer yuzasining harorati 1,5-4,5°S ga oshishi mumkin. Shu boisdan ham muzliklar 
erishi, okean su
vlarining sathi ko’tarilishi, quruqlikning bir qismini suv bosishi 
geografik muhitning o’zgarishi haqida har xil taxminlar qilinmoqda. Shuning uchun 

---

188 
biz SILAM yoki Open GRADS (13) bepul dasturiy ta'minotidan foydalanish (Grid 
Analysis va Displey tizimi - tahlil va displey tizimi simulyatsiya natijalari bo'lishi 
mumkin ingl. Vizualizatsiya bashorat qilish oralig'iga kiritilgan istalgan vaqtda 
mumkin. Atmosfera ifloslanishini bashorat qilishning aniqligi bir necha omillar, 
xususan manbalarning xususiyatlari va ob-havo prognozlarining aniqligi (shamol 
tezligi va yo'nalishi, namlik) bilan belgilanadi. SILAM tizimi har xil turdagi 
kimyoviy moddalar va ularning aralashmalarining tarqalishini simulyatsiya 
qilishga imkon beradi ular orasidagi o'zaro ta'sirlar. Modda yoki havo massalari 
bilan tarqaladigan moddalar aralashmasi "kokteyl" deb nomlanadi. Har bir 
"mexnat" tarkibi, fizik va kimyoviy xususiyatlariga qarab farq qiladi tarkibiy 
qismlar. Kimyoviy va jismoniy o'zgarishlarga qarab, "kokteyl" mumkin bardosh 
bering deyiladi: PASSIVE - kimyoviy reaktsiyalarni hisobga olmagan holda 
moddalarning passiv, tashilishi va cho'kindi hisoblanadi (masalan, chang, vulqon 
kul). U teskari muammoni ("orqaga" rejimini) hal qilish uchun ishlatiladi, bu erda 
manba atrof-muhitning ifloslanishi to'g'risida saytlardan olingan ma'lumotlar, 
natijasi ma'lum bir jug'rofiy joyda ifloslanish manbai ehtimolini baholashdir
PM_GENERAL - passivga o'xshash to'xtatilgan zarralar uchun keng tarqalgan, 
ammo bu tur to'g'ridan-to'g'ri muammoni hal qilish uchun ishlatiladi ("oldinga" 
rejimida). DMAT_SULPHUR - o'tkazish hisoblanadi oltingugurt oksidi SO2 ning 
cho'kishi va SO4 (SOx) ACID_BASIC - noorganik kimyoviy birikmalar, uglerod 
oksidi (CO) chiqindilari, azot oksidi (NOx), oltingugurt oksidi (SOx) va ammiak 
(NH3) ) CB4 - organik va noorganik birikmalarning tarqalishi va cho'kishini, 
chiqindilarni hisobga oladi uglerod oksidi (CO), uchuvchi organik moddalar 
(NMVOC) va azot oksidi NOx. RADIOACTIVE - radioaktiv moddalarni uzatish 
va cho'ktirish. 
SILAM tizimi foydalanuvchilarga ifloslanish manbalarini tavsiflovchi o'z 
fayllarini biriktirishga imkon beradi. Ifloslanish manbaini tavsiflash faylining 
parchasi quyidagicha: 
source_name = KSM # nomlangan qamrov 
Source_sector_name = S1 # nomli sektor 
ozod_rate_unit = tonna / yil # birlik 
emissiya intensivligi 
clock_in_day_index = .75 .75 .75 .75 .75 .75 .75 1.25 
1.25 1.25 1.25 1.25 1.25 1.25 1.25 1.25 1.25 1.25 
1.25 .75 .75 .75 .75 .75 .75 .75 .75 # soatlik kirish kuniga 
emissiya intensivligi 
day_in_week_index = 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 # 
hafta davomida har bir hissa 
month_in_year_index = 1.0898929 1.0351666 
1.0658479 1.0115271 0.9600534 0.9134358 
0.9280313 0.9314573 1.0032640 1.0680023 
1.0071975 0.9861255 # yil davomida oyning hissasi 
.......... 
par_str = 1999 12 25 0 0 0. 1. 1. 10. PM_COARSE 

---

189 
# manba harakatlarining boshlanishi 
par_str = 2020 1 1 0 0 0. 1. 1. 10. PM_COARSE # 
manba muddati 
koordinata_of_values = Geografiya # ifloslanish manbalarining geografik 
koordinatalari 
va emissiya intensivligi, yiliga tonna 
val = 47.02 58.97 1.38432 # Bogovarovo 
val = 46.77 58.93 0.738302 # Wohma 
.......... 
END_AREA_SOURCE_2
1-rasm. Havo 
ifloslanishini ko’rsatuvchi dioagramma