Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti kompyuter injiniringi fakulteti kompyuter tizimlari kafedrasi

Uzatish va qabul qilish – bitta operatsion elementdan ikkilik kodni
boshqa operatsion elementga qayta yozish.
Siljish - kod razryadining holatini oldingisiga nisbatan o‘zgartirish.
Hisob - ikkilik kodni operatsion elementning kirish yo‘liga impuls
berish yo‘li bilan oshirish yoki kamaytirish.
Qayta ishlash - sonning kodini bitta kodlashtirish tizimidan boshqasiga o‘zgartirish.
Taqsimot – signallarni adres bo‘yicha ko‘p ma’nbalardan bittasiga yoki
bittasidan ko‘p ma’nbalarga uzatish.
Qo‘shish-ikkilik kodda ifodalangan sonlarning yig‘indisini topish.
Ushbu amallar mantiqiy qurilmalar yordamida bajariladi. Bunday
qurilmalarga registrlar, triggerlar, hisoblagichlar, kodo‘zgartirgichlar,
multipleksorlar, demiltipleksorlar, jamlagichlar kiradi.Bu qurilmalar ham o’z
navbatida turli mantiqiy elementlardan tashkil topgan bo’ladi.
Elektron qurilmalar, kompyuterlarda qayta ishlanadigan ma’lumotlar,
natijalar va boshqa axborotlar ko‘p hollarda elektr signallar ko‘rinishida
ifodalanadi. Hisoblash mashinalari tomonidan qayta ishlanayotgan berilganlar,
natija va boshqa axborotlar faqat ikki qiymat oladigan (ikkilik sanoq tizimi)
elektr signallari ko‘rinishida ifodalanadi.
Elektron qurilmalar, jumladan, komputerlarda qayta ishlanayotgan
ma’lumotlar, natijalar va boshqa axborotlar ko‘p hollarda elektr signallar
ko‘rinishida ifodalanadi.
Kvantlash turiga qarab DEQlar uch guruhga bo‘linadi: impulsli, releyli
va raqamli.
Impulsli elektron qurilmalar (IEQ)da birlamchi signal vaqt bo‘yicha
kvantlanadi va odatda, o‘zgarmas chastotadagi impulslar ketma-ketligiga
o‘zgartiriladi. Bu jarayon impulsli modulatsiyalash deb ataladi. Impulslar
ketma-ketligi to‘rtta parametrga ega: impuls amlitudasi, impuls uzunligi,
impuls chastotasi va impuls fazasi (impulslar vaqt momentlari taktiga nisbatan
olinadi). Shu sababli modulatsiyaning to‘rtta turi mavjud:
•amplituda - impulsli modulatsiya (AIM);
•kenglik - impulsli modulatsiya(KIM);
•chastota - impulsli modulatsiya(CHIM);
•faza - impulsli modulatsiya(FIM).
Releyli elektron qurilmalar (REQ) birlamchi analog signalni zinasimon
funksiyaga o‘zgartiradi. Bunda har bir zinaning balandligi, oldindan berilgan
ma’lum h kattalikka proporsional bo‘ladi (1.1-a rasm). REQlarda impulsli
modulatorlar bo‘lmaganligi sababli, bunday qurilmalar IEQlarga nisbatan
soddaligi bilan ajralib turadi. REQlar yuqori tezkorlikka ega bo‘lib, asosan
axborotni emas, balki quvvatni o‘zgartirishda qo‘llaniladi. Bunday REQlarda
katta toklarkuchaytirgani sababli kuch elektronikasi deb ataladi.
Raqamli elektron qurilmalar (REQ)da birlamchi analog signal ham vaqt
bo‘yicha, ham kattaligi bo‘yicha kvantlanadi. Kvantlanish natijasida signal
yuqorida aytib o‘tilgan parametrlarning biri bo‘yicha bir-biridan farq qiladigan
impulslar ketma-ketligi ko‘rinishida ifodalanadi.
Demak, ixtiyoriy kvantlangan signal bir necha elementar signal- lardan
tuzilgan shartli kombinatsiyalar ko‘rinishida (masalan, Morze kodidagi nuqta,
tire va pauza) ifodalanishi mumkin ekan. Kvantlangan signalning bunday
ifodalanishi kodlash deb ataladi. Kodlash turli ma’lumotlar (harflar, tovushlar,
ranglar, komandalar va boshqalar)ni ma’lum standart shaklda, masalan, ikkilik
simvollari ko‘rinishida ifodalash imkonini beradi.
Real qiymatlarga mos keluvchi fizik kattaliklarni - kodlarni
shakllantirish, o‘zgartirish va uzatish uchun raqamli qurilma xizmat qiladi.
Bundan, raqamli axborotni uzatish uchun analogga nisbatan ko‘p vaqt
sarflanishi ko‘rinib turibdi. Shuning uchun, sharoitlar bir xil bo‘lganda, raqamli
usulda uzatilayotgan axborotlar soni minimal bo‘ladi. REQlar quyidagi
afzalliklargaegadirlar:
•xalaqitbardoshliknig yuqoriligi;
•axborotlarni yo‘qotishlarsizuzoq muddat saqlash imkoni;
•FIKning yuqoriligi;
•negizelektron qurilmalar sonining kamligi;
•integral texnologiyabilan mosligi.
Raqamli qurilmalarda arifmetik va mantiqiy amallarni ma’lum tartibda
bajarish yo‘li bilan axborot o‘zgartiriladi.
Raqamli integral sxema (RIS) - integral elektron qurilma bo‘lib, raqamli
signal ko‘rinishida berilgan axborotlarni talab etilgan holda o‘zgartirishga
mo‘ljallangan. Unda o‘zgaruvchan signal sathi faqat ikkita qiymat olishi
mumkin. Agar RIS ta’rifiga uning asosiy vazifasini kiritsak, u holda, ta’rif
quyidagichabo‘ladi: raqamli integral sxema - elektroradiomateriallar va kompo- nentalardan iborat bo‘lib, u ikkilik sanoq tizimda berilgan ma’lum x ko‘phadni oldindan berilgan ikkilik sanoq tizimidagi ma’lum y ko‘phadgao‘zgartiradi.
RIS elektroradiomateriali deb, RlSning shunday qismiga aytiladi- ki, u
oddiy elektroradio zanjirlardagi diskret elementlar xossalariga ega bo‘lib, RIS
tarkibidan alohida element sifatida olib tashlab bo‘lmaydi. Yarimo‘tkazgichli
RIS elektroradiomateriallari bo‘lib yarimo‘tkazgich hajmida yoki sirtida
shakllangan rezistorlar, kondensatorlar, induktiv- liklar, diodlar va tranzistorlar
hisoblanadi.
RIS elektroradiokomponenti deb, RISning shunday qismiga ayti- ladi-ki,
u bir yoki bir nechta elektroradioelementlar funksiyasini amalga oshiradi, lekin
RIS tarkibidan alohida element sifatida olib tashlanishi mumkin va montajgacha
mustaqil mahsulot hisoblanadi. Tranzistorlar, keramik kondensatorlar va gibrid IMSlarning boshqa osma elementlari elektroradiokomponentlarga misol bo‘la oladi. Funksional vazifasiga ko‘ra RISlar mantiqiy integral sxemalar
(elementlar), axborot saqlash sxemalari (xotira elementlari), yordamchi va
maxsus integral sxemalarga bo‘linadi.
Mantiqiy integral sxemalar yoki mantiqiy elementlar ikkilik sanoq
tizimda berilgan axborotni mantiqiy o‘zgartirishga mo‘ljallangan. Bular
komputer va boshqa raqamli tizimlarning asosiy «qurilish g‘isht- chalari»dir.
Ular qurilma tarkibidagi elementlarning 70 - 80%ini tashkil etadi. Mantiqiy
integral sxemalarni o‘z navbatida quyidagilarga ajratish mumkin:
• asosiy funksional to‘liq majmua (AFTM)ning mantiqiy funk-
siyalarini amalgaoshiruvchi sxemalar vaelementlar;
• funksional to‘liqlikka ega bo‘lgan, yakka universal mantiqiy
funksiyalarni amalga oshiruvchi sxemalar va elementlar;
• funksional elementlar deb ataluvchi, bir necha mantiqiy
funksiyalarni amalga oshiruvchi sxemalar;
• talab qilingan funksiyalarni amalga oshiruvchi sxemalar
(adaptiv elementlar).
Katta funksional mazmunga ega bo‘lgan, murakkab mantiqiy
funksiyalarga mos keluvchi funksional elementlar AFTM yoki universal
funksiyalar amallarini bajaruvchi negiz mantiqiy elementlar asosida quriladi.
Adaptiv elementlar - dasturlanuvchi elementlar bo‘lib, hozirgi kunda
mikroprotsessorlarni rivojlanish cho‘qqisi deb hisoblash mumkin. Kelajakda,
tashqi muhit shartlari bilan aniqlanadigan funksiyalarni bajaradigan to‘liq
adaptiv elementlar haqida so‘zyuritish mumkin.
Axborot saqlash sxemalari (xotira elementlari) ikkilik axborotni eslab
qolish va vaqtincha saqlashga mo‘ljallangan. Bu sxemalarni maxsus usulda
tuzib, ular yordamida axborotni yozish va o‘qish, o‘chirish va qayta tiklash
hamda saqlanayotgan axborotni indikatsiya qilish mumkin. Bunday elementlar triggerlar deb ataladi va ular negiz mantiqiy elementlar asosida ham amalga
oshirilishi mumkin. Yordamchi integral sxemalar yoki elementlar elektr signallarni
kuchaytirish, shakllantirish, ushlab turish, generatsiyalash uchun mo‘l-
jallangan. Bunday elementlarga: takt chastotasi generatorlari; bloking-
generatorlar; kuchaytirgich - shakllantirgichlar; emitter qaytargichlar;
yakkavibratorlar; multivibratorlar; cheklagichlar va boshqalar kiradi.
Maxsus integral sxemalar (elementlar) signalni fizik o‘zgartirish- ga
mo‘ljallangan. Ularga turli indikatorlar, analog signallarni raqamliga va
aksincha o‘zgartirgichlar, zanjirlarni muvofiqlashtiruvchi maxsus sxemalar va
boshqalar kiradi. Qandaydir moddiy shaklda fiksirlangan va mujassamlantirilgan axborot xabaryoki signal deb ataladi. Signallar uzluksiz yoki diskret bo‘lishi mumkin.
Uzluksiz (analog) signal, o‘zgarishi qaralayotgan jarayon haqida
axborotni vaqt bo‘yicha akslantiruvchi qandaydir fizikaviy miqdor elektr toki,
kuchlanish va bosh sifatida ifodalanadi. Uzluksiz signalni uzatuvchi fizikaviy
miqdor biror aniq intervalda ixtiyoriy qiymatlarni qabul qilishi mumkin, va
vaqtning ixtiyoriy momentlarida o‘zgarishi mumkin.
Diskret xabarlarda, vaqtning qandaydir momentlarida ulardan turli
ketma-ketliklar vujudga keluvchi fiksirlangan darajalar to‘plami mavjuddir. Diskret shaklidagi signal Ikkita darajasi mavjud bo‘lgan diskret signal ikkilik deb
qiymatiga mos ravishda raqam beriladi. Signal diskret darajalarini raqamlar
ketma – ketligi bilan almashtirish jarayoni kodlash deb ataladi. Olingan
raqamlar ketma – ketligi signal kodi deb ataladi.
Ikkilik sanoq tizimida biror son ikki raqam: 0 va 1 orqali ifodalanadi.
Raqamlarni ifodalash uchun raqamli tizimlarda tok yoki kuchlanish kabi elektr
kattalikni ikki holatdagi signalini qabul qilishga moslashgan elektron sxema
bo‘lishi talab qilinadi. Kattalikning biri – 0 ga, ikkinchisi – 1 ga mos kelishi
kerak bu esa hozirgi zamonaviy raqamli texnika mana shu kabi ifodalanish
tizimiga asoslanganligini ko‘rsatadi.