Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti himoyaga ruxsat Kafedra mudiri

1.3 O’zbekistonda elektron to’lov tizimlari hamda ularning imkoniyatlari
Elektron to‘lov tizimlari butun dunyoda, jumladan, O‘zbekistonda ham tobora ommalashib bormoqda. Mamlakatda elektron to‘lov tizimlarini joriy etishda sezilarli o‘sish kuzatildi, bu esa jismoniy shaxslar, tadbirkorlik sub’ektlari va butun iqtisodiyot uchun ko‘plab imkoniyatlar va imtiyozlarni taqdim etdi.
O‘zbekistondagi ba’zi elektron to‘lov tizimlari va ularning imkoniyatlarini ko‘rib chiqamiz⁵:
Mobil to‘lov tizimlari: Payme, Click, Paynet kabi mobil to‘lov tizimlari O‘zbekistonda mashhurlikka erishdi. Bu tizimlar foydalanuvchilarga o‘z bank hisoblarini yoki to‘lov kartalarini mobil ilovaga bog‘lash imkonini beradi, bu ularga turli operatsiyalarni amalga oshirish, jumladan, shaxsdan shaxsga o‘tkazish, hisob-kitoblarni amalga oshirish va onlayn xaridlarni amalga oshirish imkonini beradi. Mobil toʻlov tizimlari qulaylik va foydalanish imkoniyatini taʼminlaydi, bu esa foydalanuvchilarga istalgan vaqtda, istalgan joyda oʻz smartfonlari yordamida tranzaksiyalarni amalga oshirish imkonini beradi.
Elektron tijorat: Elektron to‘lov tizimlari O‘zbekistonda elektron tijoratning o‘sishiga yordam berdi. OLX, Zoodmall va Uzummarket kabi onlayn-marketlar va platformalar jismoniy va tadbirkorlik subyektlariga mahsulot va xizmatlarni onlayn sotish imkonini beradi. Elektron to'lov tizimlari xavfsiz va uzluksiz onlayn tranzaktsiyalarni amalga oshirish imkonini beradi, bu esa ko'proq odamlarni elektron tijorat faoliyati bilan shug'ullanishga va raqamli iqtisodiyotga hissa qo'shishga undaydi.
Davlat toʻlovlari: Oʻzbekistonda elektron toʻlov tizimlari turli davlat xizmatlariga integratsiya qilingan. Masalan, jismoniy shaxslar kommunal to‘lovlar, soliqlar, jarimalar va boshqa davlat to‘lovlarini elektron kanallar orqali to‘lashlari mumkin. Bu to‘lov jarayonini soddalashtiradi, qog‘ozbozlikni qisqartiradi, davlat moliyaviy operatsiyalarida shaffoflik va javobgarlikni oshiradi.
Moliyaviy inklyuziya⁶: Elektron to'lov tizimlari O'zbekistonda moliyaviy inklyuzivlikni rivojlantirishda hal qiluvchi rol o'ynadi. Raqamli moliyaviy xizmatlardan oson foydalanishni ta'minlash orqali ushbu tizimlar ilgari yetarli darajada xizmat ko'rsatilmagan aholiga, masalan, chekka hududlardagilarga rasmiy moliyaviy operatsiyalarda qatnashish imkonini berdi. Bu iqtisodiy o'sishga, qashshoqlikni kamaytirishga va odamlar va jamoalarning turmush darajasini yaxshilashga yordam beradi.
Naqd pulsiz jamiyat: Elektron toʻlov tizimlari Oʻzbekistonda naqd pulsiz jamiyatga oʻtish imkoniyatiga ega. Ko'proq odamlar elektron to'lovlarni qo'llagani sayin, naqd pulga bo'lgan ishonch kamayadi, bu esa moliyaviy operatsiyalarda samaradorlik, shaffoflik va xavfsizlikni oshiradi. Naqd pulsiz tranzaktsiyalar, shuningdek, kuzatish va kuzatish osonroq bo'lgan raqamli izlarni qoldirish orqali korruptsiya, soliq to'lashdan bo'yin tovlash va pul yuvish bilan kurashishga yordam beradi.
Moliyaviy innovatsiyalar: Elektron toʻlov tizimlarining oʻsishi Oʻzbekistonda moliyaviy innovatsiyalarni ragʻbatlantirdi. Fintech startaplari va kompaniyalari paydo boʻldi, ular raqamli hamyonlar, QR kodli toʻlovlar va kontaktsiz toʻlovlar kabi innovatsion yechimlarni joriy qildi. Ushbu yutuqlar iste'molchilarga ko'proq tanlovlar beradi, foydalanuvchi tajribasini oshiradi va jonli raqamli ekotizim rivojlanishini rag'batlantiradi.
Transchegaraviy operatsiyalar: Elektron toʻlov tizimlari Oʻzbekistondagi jismoniy shaxslar va korxonalarga xalqaro savdo va tijorat bilan shugʻullanish imkonini beruvchi transchegaraviy operatsiyalarni osonlashtiradi. Visa va Mastercard kabi global toʻlov tarmoqlari bilan integratsiya foydalanuvchilarga chet elda toʻlovlarni amalga oshirish va xalqaro mijozlardan toʻlovlarni qabul qilish imkonini beradi. Bu tadbirkorlik subyektlariga o‘z faoliyat doirasini kengaytirish va milliy iqtisodiyotning yuksalishiga hissa qo‘shish imkoniyatlarini ochib beradi.
Shuni ta'kidlash kerakki, elektron to'lov tizimlarining mavjudligi va joriy etilishi O'zbekistonning turli mintaqalari va aholi qatlamlarida farq qilishi mumkin. Biroq, umumiy tendentsiya o'sib borayotgan raqamli to'lov maydoni va u bilan birga keladigan imkoniyatlarning ortib borayotganini ko'rsatadi.
Payme.uz – O‘zbekistondagi elektron to‘lov xizmati bo‘lib, foydalanuvchilarga turli xil tovarlar va xizmatlar uchun onlayn to‘lovlarni amalga oshirish imkonini beradi. Platforma 2017-yilda ishga tushirilgan va shu vaqtdan boshlab mamlakatdagi eng mashhur toʻlov xizmatlaridan biriga aylandi⁷.
Payme.uz foydalanuvchilarga kommunal xizmatlar, mobil telefonlar uchun to‘lovlar, internet to‘lovlari va onlayn xaridlar kabi keng turdagi xizmatlar uchun to‘lovlarni amalga oshirish imkonini beradi. Platforma foydalanuvchilarga boshqa Payme.uz foydalanuvchilariga ham pul o‘tkazish imkonini beradi. Platforma foydalanuvchi hisoblariga qo'shimcha xavfsizlik qatlamini qo'shish uchun ikki faktorli autentifikatsiyani (2FA) taklif qiladi. Payme.uz’dagi barcha tranzaksiyalar firibgarlik holatlari uchun nazorat qilinadi va shubhali tranzaksiyalar keyingi ko‘rib chiqish uchun belgilanadi. Payme.uz boshqa Payme.uz foydalanuvchilariga to‘lovlarni amalga oshirish yoki pul o‘tkazish uchun hech qanday to‘lov olinmaydi.
Biroq foydalanuvchilardan Payme.uz hisobini to‘ldirish uchun foydalanilgan to‘lov usuliga qarab haq olinishi mumkin. Platforma Payme.uz hisobidan bank hisobiga pul yechib olish uchun ham komissiya oladi. Mijozlarni qo'llab-quvvatlash. Payme.uz mijozlarga elektron pochta va telefon orqali yordam beradi. Umuman olganda, Payme.uz O‘zbekistonda ishonchli va qulay raqamli to‘lov xizmati bo‘lib, keng ko‘lamli xizmatlar va funksiyalarni taklif etadi. Uning xavfsizlik va mijozlarni qo'llab-quvvatlashga sodiqligi uni mamlakatdagi foydalanuvchilar uchun mashhur tanlovga aylantirdi.
Click.uz:Click.uz – O‘zbekistonda mashhur elektron tijorat platformasi va to‘lov tizimi. U 2016-yilda O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki (O‘zmilliybank) tomonidan raqamli moliyaviy xizmatlarni ommalashtirish va mamlakat ichida onlayn tranzaksiyalarni osonlashtirish maqsadida ishga tushirilgan. Click.uz keng ko‘lamli xizmatlar, jumladan, onlayn to‘lovlar, pul o‘tkazmalari va elektron tijorat yechimlarini taqdim etadi⁸.
Asosiy xususiyatlar va xizmatlar: Click.uz foydalanuvchilarga turli tovarlar va xizmatlar uchun onlayn toʻlovlarni amalga oshirish imkonini beradi. U kommunal to'lovlar, mobil telefonlarni to'ldirish, internet xizmatlari, sug'urta mukofotlari, aviachiptalar va boshqalar uchun to'lovlarni qo'llab-quvvatlaydi.
Pul oʻtkazmalari: Platforma foydalanuvchilarga Oʻzbekiston hududidagi boshqa shaxslarga pul oʻtkazish imkonini beradi. Bu pul mablag'larini raqamli shaklda jo'natish va qabul qilishning qulay va xavfsiz usulini ta'minlaydi, jismoniy naqd operatsiyalarga bo'lgan ehtiyojni kamaytiradi.
Elektron tijorat yechimlari: Click.uz biznes uchun elektron tijorat yechimlarini taklif etadi, jumladan, onlayn to‘lovlarni integratsiyalash va tranzaksiyalarni xavfsiz qayta ishlash. Bu korxonalarga mijozlar bazasini kengaytirish va o‘z mijozlariga qulay to‘lov imkoniyatlarini taklif qilish imkonini beradi.
Mobil ilova: Click.uz’da Android va iOS qurilmalari uchun mavjud mobil ilova mavjud. Ilova foydalanuvchilarga o‘z akkauntlariga kirish, to‘lovlarni amalga oshirish, tranzaktsiyalar tarixini kuzatish va yo‘lda boshqa muhim funksiyalarni bajarish imkonini beradi.
Click Cards: Click.uz foydalanuvchilarning Click hisoblari bilan bog‘langan oldindan to‘langan debet kartalari bo‘lgan Click kartalarini taqdim etadi. Ushbu kartalar onlayn va oflayn xaridlar, bankomatlardan pul olish va pul o'tkazmalari uchun ishlatilishi mumkin. Click.uz foydalanuvchi ma'lumotlari va tranzaktsiyalarini himoya qilish uchun mustahkam xavfsizlik choralarini qo'llaydi. U shifrlash texnologiyalaridan foydalanadi va foydalanuvchi ma'lumotlarining xavfsizligini ta'minlash uchun sanoat standartidagi xavfsizlik amaliyotlariga amal qiladi. Boshqa tizimlar bilan integratsiya: Click.uz turli onlayn platformalar bilan birlashtirilishi mumkin, bu esa korxonalarga Click.uz’ni o‘z veb-saytlari yoki mobil ilovalarida to‘lov opsiyasi sifatida qo‘shish imkonini beradi. Banklar bilan hamkorlik: Click.uz hisoblari va an’anaviy bank hisoblari o‘rtasida uzluksiz o‘tkazmalarni amalga oshirish uchun O‘zbekistondagi bir qancha banklar bilan hamkorlik qiladi. Ushbu hamkorlik Click.uz xizmatlaridan foydalanuvchilar uchun foydalanish imkoniyati va qulayligini oshiradi.
Mobil hamyon integratsiyasi: Click.uz Payme va Uzcard kabi mashhur mobil hamyon platformalari bilan integratsiyalashgan bo‘lib, foydalanuvchilarga uzluksiz pul o‘tkazmalari va o‘zaro hamkorlik uchun o‘zlarining Click hisoblarini ushbu hamyonlarga ulash imkonini beradi.
Onlayn bozor: Click.uz kompaniyasi Click.uz Market deb nomlangan onlayn-bozorni boshqaradi, u biznes uchun o'z mahsulot va xizmatlarini sotish uchun platforma bo'lib xizmat qiladi. Foydalanuvchilar to'g'ridan-to'g'ri platformadan keng turdagi narsalarni ko'rib chiqishlari va sotib olishlari mumkin.
Click.uz Biznes yechimlari: Shaxsiy foydalanuvchilardan tashqari Click.uz biznes uchun maxsus yechimlarni taklif etadi. U onlayn-biznes uchun savdo hisoblari va toʻlov shlyuzlarini taqdim etib, ularga oʻz veb-saytlari yoki mobil ilovalarida Click.uz toʻlovlarini qabul qilish imkonini beradi⁹.
Click.uz sodiqlik dasturi: Click.uz’da “Click Bonus” deb nomlangan sodiqlik dasturi mavjud bo‘lib, u foydalanuvchilarni o‘z tranzaksiyalari uchun bonus ballari bilan taqdirlaydi. Ushbu ballarni turli imtiyozlar, jumladan chegirmalar, naqd pul berish yoki eksklyuziv takliflar uchun sotib olish mumkin.
Moliyaviy inklyuziya: Click.uz O‘zbekistonda moliyaviy inklyuzivlikni rivojlantirishda muhim rol o‘ynadi. Raqamli to‘lov yechimlari va moliyaviy xizmatlardan foydalanish imkoniyatini taqdim etish orqali u bankka ega va banksiz aholi o‘rtasidagi tafovutni bartaraf etishga yordam berdi va moliyaviy operatsiyalarni jismoniy shaxslarning keng doirasi uchun qulayroq qildi.
Davr Mobile ilovasida kartadan kartaga barcha o‘tkazmalar 3 500 000 so‘mgacha komissiyasiz amalga oshiriladi, keyin esa atigi 0,35 foizni tashkil etadi. “Davr Bank” o‘z mijozlariga qulaylik yaratish maqsadida Davr Mobile ilovasini ishga tushirdi. Takomillashtirilgan ilova bir zumda har qanday to‘lovlarni amalga oshirish, xarajatlarni monitoring qilish, naqd pul tushumlarini qabul qilish, omonat ochish va kreditlar rasmiylashtirish hamda onlayn konvertatsiya qilish imkonini beradi¹⁰.