Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti himoyaga ruxsat Kafedra mudiri

I.BOB ELEKTRON TIJORATNI TASHKIL ETISHDA RAQAMLI TEXNOLOGIYALARNI HAMDA ELEKTRON TO’LOV TIZIMLARI NAZARIY ASOSLARI
1.1 Elektron tijoratni tashkil etishda raqamli texnologiyalarni tutgan o’rni
So‘nggi yillarda axborot texnologiyalari va global Internet rivojlanishining sezilarli o‘sishi inson hayotining turli sohalarida yangi yo‘nalishlarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Elektron tijorat xozirgi vaqtda Internet jamiyatning kundalik hayotiga yuqori tezlik bilan kirib keldi va uning ajralmas qismiga aylanmoqda.
Elektron tijorat termini juda keng tushuncha bo‘lib, unga ko‘pgina ta’riflar berilgan. Keltirilgan ta’riflarni aksariyatida internet orqali amalga oshirilgan har qanday savdoga yoki tranzaksiyaga elektron tijorat deb aytiladi.
Elektron tijorat deganda kompyuter tarmoqlari yordamida amalga oshiriladigan barcha moliyaviy va savdo operatsiyalari va bunday operatsiyalar bilan bog‘liq biznes jarayonlarini o‘z ichiga olgan iqtisodiyot sohasi tushuniladi.
Elektron tijorat — tovarlarning (ishlarning, xizmatlarning) tadbirkorlik faoliyati doirasida axborot tizimlaridan foydalangan holda elektron savdo maydonchasi orqali tuzilgan shartnomaga muvofiq amalga oshiriladigan oldi-sotdisidirZamonaviy raqamli texnologiyalarni hayot va ishlab chiqarishning turli sohalariga joriy etishga raqamlashtirish deyiladi. Elektron tijoratdagi elektron hujjatlar, shuningdek elektron shaklda qayd etilgan, yuboruvchisini identifikatsiya qilish imkoniyatini beradigan axborot o‘z qo‘li bilan imzolangan qog‘ozdagi hujjatlarga tenglashtiriladi va ulardan bitimlar tuzilganligining dalili sifatida foydalanilishi mumkin. Elektron tijorat doirasidagi davlat xaridlari va korporativ xaridlarni tashkil etish hamda o‘tkazish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
Ko'pchilik uchun maishiy raqamlashtirish uzoq vaqtdan beri tushunarli va tanish bo'lib kelgan. Biz "aqlli" uy kabi murakkab va qimmat tizimlar haqida gapirmayapmiz-hatto ko'pchilik Wi – Fi boshqaruviga ega oddiy sekin pishirgich ham maishiy raqamlashtirishning yorqin namunasidir. Ko'p odamlar ko'pincha boshqa raqamli tizimdan foydalanadilar – signal. Maxsus sensor kvartirada begonalar bor-yo'qligini tekshiradi va agar ular topilsa, u navbatchiga masofadan boshqarish pultiga signal beradi. Bosqinchilik paytida xonadan chiqishni to'sib qo'yadigan yanada murakkab tizimlar mavjud.
Ishlab chiqarishni raqamlashtirish inson uchun doimgi jismoniy mehnatini kamaytirish bilan shug'ullanadi, mehnat va ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil qiladi va nazorat qiladi va kompaniya xodimlarining xavfsizligini ta'minlaydi. Aytaylik, oddiy ishchi mashinaga o'z joyiga boradi, ammo ba'zi sabablarga ko'ra sirena yoqiladi va xodimning o'zi xavfsizlik qoidalarini buzganligi haqida xabar beradi. Ushbu" aqlli " video tahlil tizimi xodim ustaxonaga dubulg'asiz kirganligi haqida signal berib, odamning hayotini saqlab qolganini payqadi.
Mashinani ko'rish yordamida "aqlli" tizimlar nuqsonli qismlarni aniqlaydi va videokuzatuv tizimi xavfsizlik choralariga rioya qilinishini nazorat qiladi. Xuddi shu tizimlar noishlab chiqarish kompaniyalarida va hatto kichik ofislarda ham qo'llaniladi.
So‘nggi yillarda Yangi O‘zbekistonni barpo etishning muhim sharti hisoblangan samarali faoliyat yurituvchi boshqaruv tizimini shakllantirish bo‘yicha keng ko‘lamli ma’muriy islohotlar amalga oshirildi.
Jumladan, davlat organlarining sohaga oid bo‘lmagan vazifalarini qisqartirish va faoliyatiga raqamli texnologiyalarni keng joriy etish orqali ularning tuzilmasi o‘rtacha 15 foizga maqbullashtirildi, shuningdek, 26 ta davlat organlari va tashkilotlarida 40 ta rahbar o‘rinbosarlari lavozimlari qisqartirildi.
Davlat organlari faoliyatiga zamonaviy boshqaruv tamoyillarini joriy qilish hisobidan byurokratik to‘siqlarni qisqartirish va aholiga davlat xizmatlarini ko‘rsatish tizimini yaxshilash maqsadida 30 ga yaqin turdagi litsenziya va ruxsatnomalar bekor qilindi, 70 dan ziyod davlat xizmatlari soddalashtirildi, davlat tashkilotlari tomonidan 60 dan ortiq hujjatlarni talab qilish bekor qilindi.
“Elektron hukumat” tizimining foydalanuvchilari soni 4 milliondan oshib, u orqali davlat idoralarining 130 dan ortiq axborot resurslaridan foydalanish imkoniyatlari yaratildi. Yagona interaktiv davlat xizmatlari portalida qariyb 350 turdagi xizmatlar onlayn shaklda ko‘rsatilishi yo‘lga qo‘yildi.²
Davlat raqamlashtirishni barcha sohalarga kiritmoqda. Ma'lumotlarni tahlil qilish tizimi uzoq vaqtdan beri ijro etuvchi hokimiyatda samarali ishlatilgan. Bunga ko'chalarda onlayn kameralardan foydalangan holda jinoyatchilarni qidirish yoki Internet orqali kerakli organlarga murojaat yuborish imkoniyati yorqin misoldir. Davlatni raqamlashtirishning asosiy yutuqlaridan biri bu hujjatlarni rasmiylashtirishda qog'ozbozlik va byurokratiya miqdorini kamaytirishdir. Sertifikatlar va pasportlarga ilova orqali buyurtma berish, barcha ma'lumotlarni o'sha yerda saqlash va yangilash mumkin.
Raqamlashtirishning yagona xavfi-bu ko'plab jarayonlarda insonning ahamiyatini pasayishi va kelajakda robotlar yaxshiroq hal qiladigan barcha kasblarning yo'q bo'lib ketishi (bu o’z navbatida aholi orasida ishsizlik darajasining ortib ketishiga sabab bo’lishi mumkin).
Raqamlashtirish va avtomatlashtirish tushunchalari ko'pincha chalkashib ketadi. Ba'zilar, agar ofisda internetga ulangan kompyuterlar bo'lsa, u holda kompaniyani ma'lum ma'noda raqamli deb atash mumkinligiga ishonishadi. Faqat shaxsiy kompyuterlar va Internet – bu ba'zi jarayonlarni soddalashtirish va hatto avtomatlashtirish uchun vositalar, ammo ular raqamli transformatsiyaga olib kelmaydi. Raqamlashtirish ish va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va takomillashtirishga emas (garchi bu ko'pincha zarur bo'lsa ham), balki butun biznes modelini o'zgartirishga qaratilgan. Avtomatlashtirish ishlab chiqarishni yaxshilaydi, ammo u bilan korxonada biznes yuritish usuli saqlanib qoladi va raqamli transformatsiya bilan mahsulotning o'zi o'zgaradi, mijoz va yetkazib beruvchilar o'rtasidagi munosabatlar, kompaniyaning o'zi joylashuvi o'zgaradi. Bu korxonada raqamli resurslardan foydalanishga kompleks yondashuv.
Avtomatlashtirish va raqamlashtirishning bir nechta misollarini ko'rib chiqsak: Ta'lim muhitida avtomatlashtirish raqamli darsliklar, video darsliklar va o'quv jarayonini soddalashtiradigan boshqa vositalardan foydalanishni o'z ichiga oladi. Raqamlashtirish, o'z navbatida, odam bo'sh vaqt va boshlang'ich darajaga qarab o'qish sur'ati va dasturini tanlash imkoniyatiga ega bo'lganda, fikr-mulohazalar bilan yangi interaktiv ta'lim tizimini qurishni o'z ichiga oladi.
Raqamlashtirishning asosiy yo'nalishlari:
1. Yangi raqamli biznes modelini ishlab chiqish.
2. Raqamli tovarlar va xizmatlarni yaratish.
3. Mahsulotning hayot aylanishini boshqarish.
4. Avtomatlashtirilgan ma'lumotlarni yig'ish, saqlash va qayta ishlash.
5. Raqamli dizaynni amalga oshirish.
6. Ishlab chiqarish jarayonlari va ta'minot tarmoqlarini boshqarish.
7. Ma'muriy funktsiyalarni bajarish.
8.Robotlar va elektron hujjat aylanishi yordamida qo'l mehnatini avtomatlashtirish.
Muayyan korxona yoki biznes uchun texnologiyani tanlash raqamlashtirish nima uchun amalga oshirilayotganiga, qanday maqsadlarga erishish kerakligiga bog'liq.
Infratuzilmani raqamlashtirish - qulay va tushunarli muhit yaratish. Bu jarayon nimani o'z ichiga oladi:
1. Iste'molchi uchun ma'lumot. Bunga interaktiv xaritalarda joylashtirilgan ma'lumotlar kiradi. Ularda siz nafaqat joyning hozirgi fotosuratlarini, balki, masalan, tashrif buyuruvchilar va kompaniya xodimlarining haqiqiy sharhlarini ham ko'rishingiz mumkin. Bu yerda siz o'zingizning tahrirlaringizni ham qilishingiz mumkin.
2. Turistik ma'lumotlar. Xuddi shu interaktiv xaritalarda yoki maxsus dasturlarda sizning oldingizda qanday bino borligini ko'rishingiz va uning tarixini bilib olishingiz mumkin. Ma'lumotlar matn shaklida yoki multimedia materiallari bilan qo'llab-quvvatlanadi.
3. Harakatchanligi cheklangan odamlar uchun marshrutlar. Tashabbuskor guruhlar dasturlarni ishlab chiqmoqdalar, ularning yordamida kerakli nuqtaga erishish qanchalik qulayligini ko'rishingiz mumkin. Ijtimoiy taksini to'g'ridan-to'g'ri ilovadan chaqirish ham mumkin.
4. Ochiq havoda dam olish uchun ma'lumot. Internetdagi xaritada siz eng yaqin velosiped yo'llarini va roliklar yoki skuterlar uchun qulay shahar yo'nalishlarini topishingiz mumkin.
Raqamli infratuzilmani o'zgartirishning yorqin namunasi Rossiyadagi raqamlashtirish operatorlaridan biri – Yandex.Maps mahsulotidir, bu yerda siz nafaqat yo'llarda tirbandlik bor-yo'qligini ko'rishingiz, balki boshqa haydovchilarning sharhlarini ham o'qishingiz mumkin. Ba'zan bu yerda yo'l harakati holati bilan bog'liq bo'lmagan to'liq suhbatlar mavjud. Bu shuni ko'rsatadiki, infratuzilmani raqamlashtirish oddiy odamga tanish bo'lib qoldi. Biroq, bularning barchasi hamma joyda faol qo'llanilmaydi. Rossiyaning kichik va o'rta aholi punktlari infratuzilmasini raqamlashtirish uchun siz ushbu biznesga taxminan 93 trillion dollar sarmoya kiritishingiz kerak. Va aslida nima? Sarmoya kiritishga tayyor bo'lgan 47 trillion faqat telekommunikatsiya sektori ehtiyojlarini qondira oladi.
Iqtisodiyotni raqamlashtirish - mamlakatlarda raqamlashtirishni qo'llashga intilayotgan asosiy soha bugungi kunda asta-sekin "raqamli"bo'lib borayotgan iqtisodiyotdir. Ya'ni, barcha ma'lumotlar raqamli usulda qayta ishlanadi.
Raqamli iqtisodiyotning namoyon bo'lishi:
* onlayn xizmatlar;
* Internet orqali savdo;
* elektron to'lovlar;
* onlayn reklama;
* elektron hujjat aylanishi va boshqalar
Raqamli iqtisodiyotga o'tish fuqarolarga xizmatlar va tovarlarga tezroq va osonroq kirish imkonini beradi. Biznesda raqamli transformatsiya optimallashtirish va ishning aniqligini oshirishga yordam beradi va kompaniyalarning elektron platformalarga o'tishini o'z ichiga oladi.
Bunday transformatsiyaning 3 bosqichi mavjud:
1. Avtomatlashtirish.
2. Raqamlashtirish.
3. Raqamli transformatsiya.
Oxirgi bosqichda biznesni boshqarishning butun tizimi ishlab chiqarish usullaridan boshlab korxonaning iqtisodiy strategiyasiga qadar o'zgaradi.
Moliyaviy sohada yangi texnologiyalar blokcheyn va naqd pulsiz hisob-kitoblardir. Birinchisi, nafaqat ko'pchilik ishonmaydigan kripto-valyutalar, balki har qanday pul operatsiyalarini himoya qilishning eng kuchli vositasidir.
Bunga parallel ravishda raqamli transformatsiya quyidagi sohalarda sodir bo'ladi:
* mobil banking;
* onlayn xarid qilish;
* masofaviy to'lov va ish.
Ko'pgina banklar allaqachon o'z mijozlariga filialga tashrif buyurmasdan, ko'pgina operatsiyalarni masofadan turib bajarishga ruxsat berishadi.
Raqamlashtirishning kelajagi va hozirgi tendensiyalari. Raqamli transformatsiya asta-sekin biznes va har bir inson hayotining barcha sohalariga kirib bormoqda va vaqt o'tishi bilan u yanada ravshan va sezilarli bo'ladi.
Rivojlanish 4 ta asosiy yo'nalishda davom etadi va davom etadi:
1. Robot jarayonlarini avtomatlashtirish .
2. Sun’iy intellekt bilan aqlli avtomatlashtirish.
3. Chuqur tahlil va katta ma'lumotlar .
4. Biznesni modellashtirishning yangi vositalari, simulyatsiya modellashtirish.