Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti g. Tulenova, D. Sagdullaeva

157
 
Sofistlar 
Protogor 
(Er.avv. 481-411 
yy.) 
Gorgiy 
(Er.avv. 483-375 
yy.) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3.1.Qadimgi yunon faylasuflari 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3.2. G’arbiy Yevro’pa o’rta asrlar falsafasining asosiy belgilari 
 
 
 
G’arbiy 
Yevro’pa o’rta 
asrlar 
falsafasining 
asosiy 
belgilari 
Teologiyaning
to’liq
hukmronligi 
E’tiqodning aqldan 
ustunligi 
 
Kreatsionizm 
 
Esxatologiya 
Suqrot 
(Er.avv. 469-
399 yy.) 
Aflotun 
(Er.avv. 428-
347 yy.) 
Arastu 
(Er.avv. 384-
322 yy.) 
Dunyo 
Inson 

---

158
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3.3.Sxolastika davri
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3.4. Yevropa uyg’onish davri xususiyatlari 
Sxolastika 
 
Bilimning e’tiqodga munosabati – o’rta asrlar davrining
asosiy masalasi 
Umumiylikning yakkalikka munosabati masalasi
aa 
Realizm- 
umumiy tushunchalar (universaliyalar) 
ob’ektiv mavjud bo’lib, aniq narsalar 
ularning ifodalanish shakllaridir 
 
Nominalizm-
alohida predmetlargina real mavjuddir, 
umumiy tushunchalar (universaliyalar) esa 
nomlarni ifodalaydi 
Gumanizm 
Geotsentrizm 
Tabiatni o’rganishga 
qiziqishning ortishi 
Panteizm 
Antropotsentrizm 
 
Jamiyatni o’rganishga moyillik 
Voqelikni estetik tahlil etishning ustuvorligi 
Yevro’pa 
uyg’onish 
davriga xos 
xususiyatlar
 

---

159
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3.5. Yangi davr falsafasi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3.6.
 
Nemis mumtoz falsafas 
Idealizm 
Sub’ektiv 
Idealizm 
J.Berkli 
Agnostitsizm 
J.Yum 
Materializm 
Empirizm 
F.Bekon, 
T.Gobbs 
Sensualizm 
J.Lokk 
Ratsionalizm 
B.Spinoza 
XYIII asr 
Frantsuz 
materializmi 
Lametri, 
Golbax, 
Gelvetsiy,
Dualizm 
XYIII asr 
Ma’rifatpar 
varlik davri 
Frantsiya 
Sh.Monteske,
Volter, 
J.J.Russo 
M
A
T
E
RIA
L
IZ
M
ID
E
A
L
IZ
M
XYII-XYIII asrlar Yangi davr falsafasi 
Nemis mumtoz
falsafasi 
( XYIII-XIX asrlar) 
I.Kant dualizmi 
( 1724-1804 yy.) 
 I.Fixte 
(1762-1814 yy.) 
sub’ektiv idealizmi 
 
Gegel 
(1770-1831 yy.) 
Ob’ektiv idealizmi 
F.Shelling 
( 1775-1854 
yy.) ob’ektiv 
idealizmi 
L.Feyerbax 
(1804-1872yy.) 
antropologik materializmi 

---

160
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3.7. XX asr falsafasining asosiy yo’nalishlari 
 
 
Takrorlash uchun savollar: 
 
1.Falsafaning fan sifatida mill.avv. VI asrda Yunonistonda 
shakllanishi va unda dunyoning asosi nimalardan iborat? 
2. Demokrit, Aflotun, Arastu falsafiy qarashlari haqida bayon eting. 
3. Nominalizm va realizm oqimlarining ta’limotlari haqida so’zlang. 
4.Uyg’onish davridagi fan taraqqiyoti haqida nimalar deya olasiz? 
5.XVII asr G’arbiy Yevropa falsafasi haqida bayon eting. 
6.XVIII asr frantsuz faylasuflarining qarashlari haqida so’zlang. 
7.Nemis klassik falsafasining yirik namoyondalari kimlar? Ularning falsafiy 
g’oyalari nimalardan iborat? 
8.XX asr falsafasi, uning oqimlari, xususiyatlari haqida so’zlab bering. 
 
Test topshiriqlari: 
1.Qadimgi Yunon faylasufi Demokritning fikriga ko’ra, dunyo ….... dan 
iborat.
 
a) olov va suvdan 
b) atom va bo’shliq
v) olov va yer 
XX asr falsafiy 
yo’nalishlari 
Pozitivizm 
Ekzistentsializm 
Neopozitivizm 
Pragmatizm 
Neotomizm 
Fenomenologiya 

---

161
 
g) A va B 
2.Quyidagi hukm kimga tegishli :
Inson - hamma narsalarning o’lchovidir. 
a) Aristotsl. 
b)Geraklit.
v) Epikur.
g) Protagor.
3 Suqrot falsafasining asosiy mazmuni nimaga qaratilgan? 
a) Borliq tushunchasiga 
b) Tabiat tushunchasiga 
v) Mifologik dunyoqarashga 
g) Inson va uning axloqiga 
4.“G’oyalar dunyosi, soyalar dunyosi” ta’limotining asoschisi kim?
a) Aflotun 
b) Arastu 
v) Epikur 
g) Anaksimandr 
5. Qaysi antik davr faylasufining qarashlari Markaziy Osiyo mutafakkirlari 
tomonidan rivojlantirildi ? 
a)Aflotun. 
b)Demokrit. 
v)Zenon.
g) Suqrot. 
6.Quyidagi faylasuflardan qaysi biri borliqni dialektik nuqtai nazardan 
izohladi? 
a) Demokrit 
b) Sokrat 
v) Geraklit
g) Aristotel 

---

162
 
7 Yangi davrning asosiy falsafiy yo’nalishini aniqlang. 
a) Dualizm. 
b) Mexanitsizm.
v) Ratsionalizm. 
g) Gilozoizm.
8. Frantsuz materialistlarini aniqlang. 
a) Golbax, Yum, Volter, Lokk. 
b) Didro, Lametri, Gelvetsiy, Golbax. 
v) Gelvetsiy, Berkli, Dekart. 
g) O.Kont, S e n- Simon. Didro, Spenser. 
9. Voqelikning mohiyatini Gegel’ qaysi falsafiy nuqtai nazar bo’yicha hal qildi?
a) Materializm. 
b) Skeptitsizm. 
v) Sub’ektiv idealizm. 
g) Ob’ektiv idealizm. 
10. Yangi davr falsafasining o’ziga xosligi nimada? 
a) Tabiatshunoslik fanlari rivojiga moyillik. 
b) Din va fanni kelishtirishda. 
v) Insonning ulug’lanishida. 
g) Ateizmda. 
11. I. Kantning asosiy axloqiy printsipini ko’rsating.
a) Nimani zarur deb bilsang, o’shanday ish tut.
b) Maqsadga muvofiq ish tut.
v) Shunday xatti harakat qilginki, u bilan umumiy farovonlik ta’minlansin.
g) O’zinga qanday munosabatda bo’lishlarini xohlasang, sening boshqalarga 
munosabating ham shunday bo’lsin. 
12. L .Feyerbax qaysi falsafiy yo’nalish vakili hisoblanadi? 
a) Ob’ektiv idealizm. 
b) Antropologik materializm. 

---

163
 
v) Kantcha apriorizm. 
g) Dialektik realizm. 
13. O’z falsafasini transtsendental falsafa, o’z metodini esa tanqidiy 
metod deb atagan nemis faylasufini ko’rsating. 
a) Kant
b) Gegel
v) Feyerbax
g) Fitxe 
14. Quyidagilardan qaysi biri pozitivizm uchun xosdir?
a) Fan o’z-o’zicha falsafadir.
b) Falsafa sotishning badiiy usuli.
v) Empirizm.
g) Antropotsentrizm.
15. Ekzistentsializmning muhim belgisini aniqlang.
a) Vaqt muammosiga qiziqish.
b) Dualizm.
v) Shaxs va uning borlig’i. 
g) Erkinlik va mavjudlikning aynanlashtirilishi.
16. Ruhiy tahlil falsafasining asoschisi kim ?
a) 3. Freyd.
b) F. Bekon.
v) B. Spinoza.
g) E. Fromm.
17. Neotomizmning asosiy g’oyasi bu - 
a) Bilim va e’tiqod qarama-qarshi bo’lib, ularni kelishtirib bo’lmaydi. 
b) Faqat e’tiqodgina bilim manbasi bo’lishi mumkin. 
v) Bilim va e’tiqod butunlay ekvivalentdir. 
g) E’tiqod bilimga nisbatan ustundir. 

---

164
 
IKKINCHI BO’LIM:ONTOLOGIYA - BORLIQ FALSAFASI 
 
IV-BOB: BORLIQ – FALSAFANING FUNDAMENTAL 
KATEGORIYASI
 
4.1.Borliq tushunchasi va uning turlari. 
 
Borliq muammosi barcha falsafiy ta’limotlarda asosiy o’rin egallab kelgan. 
Bu bejiz emas, albatta. Kishilar azaldan voqelikni falsafiy nuqtai nazardan 
tushunishga intilib kelganlar. Borliq tushunchasi voqelikni falsafiy anglash uchun 
ishlatiladigan asosiy tushunchadir. 
Ilmiy falsafa nuqtai nazaridan borliq tushunchasi sermazmun, ko’p qirrali 
bo’lib, voqelikdagi barcha narsa va hodisalar, jarayonlarni ifodalash, aks ettirish 
uchun ishlatiladi. Borliq tushunchasi yordamida kishilar o’z ongida dunyoning 
mavjudligi, uning cheksizligi, abadiyligi, yaxlit va bir butunligi haqida umumiy 
tasavvurga ega bo’ladilar. 
Borliqning asosiy shakllarini moddiy predmetlar, jarayonlar borlig’i, inson 
borlig’i, ijtimoiy borliq, ma’naviy borliq tashkil etadi. 
Moddiy predmetlar borlig’i turkumiga tabiatdagi barcha narsalar, eng mayda 
zarrachalardan tortib yer, Quyosh, koinotgacha kiradi. Shuningdek, moddiy 
borliqga kishilar tomonidan yaratilgan «ikkinchi tabiat», ya’ni har xil moddiy 
ne’matlar (zavod, fabrika, binolar, turli mashina, mexanizmlar, asbob-uskunalar 
va h.k.) ham kiradi. 
Diniy ta’limotlarda olamning asosi, uning mohiyati ilohiy kuch, ruh bilan 
bog’lab qo’yiladi. Ilk borliq bu olamdagi barcha narsa va hodisalarni yaratuvchi 
Xudodir. Ilk borliq, ya’ni birinchi mavjud — Tangri Olloh barcha mavjudot