Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti g. Tulenova, D. Sagdullaeva

281
 
kategoriyalarining o’zaro aloqadorligini asoslab bergan olim. Uning fikricha, sabab 
va oqibat bir biri bilan uzviy bog’langan, muayyan sabab muayyan oqibatni keltirib 
chiqaradi, tasodif zaruriyatning namoyon bo’lish shakli. Bundan yaqqol kurinib 
turibdiki, Forobiy tafakkur shakllari va usullarini tadqiq etishda asosiy e’tiborni 
mazkur tushunchalar o’rtasidagi dialektik aloqadorlik va bir-biriga o’tishini ochib 
berishga harakat qilgan. 
Dialektika ta’limotining rivojlanishida XVIII-XIX asrlarda ijod etgan nemis 
klassik faylasuflari I.Kant, I.Shelling, Gegelning xizmatlari alohida e’tiborga 
sazovordir. 
I.Kantning ta’limotiga ko’ra, inson aqli tabiatan antinomiyalidir, ya’ni 
ziddiyatlarda ikkilanuvchidir. Shuning uchun qarama qarshi fikrlarni bab-barabar 
isbotlash yo’li bilan asoslab berish mumkin. Masalan, olam ham nihoyalidir va ham 
chegaralari yo’qdir, bo’linmas zarrachalar (atomlar) bor va bunday zarrachalar yo’q va 
hokazo. Uningcha, ziddiyatlar har qanday holda faqat zoxiriydir. 
I.Shellingning ta’limotiga ko’ra, mutlaq ruh «Men» ob’ektivlik va sub’ektivlik 
kabi qarama-qarshilikning birligidan iborat. Ularning kurashi tabiat va jamiyatdagi 
narsa va hodisalar harakatining manbaidir. Uningcha, ruh sub’ektiv va ob’ektivlik 
birligidan iborat bo’lib (tezis), taraqqiyot jarayonida tabiatning shakllanishiga olib 
keladi (antitezis) va nihoyat tabiatdan yana ob’ektivlik va sub’ektivlikning birligi 
bo’lgan yuqori darajadagi ruhning taraqqiyotiga olib keladi (sintez). 
Gegel falsafasining tarixiy ahamiyati shundan iboratki, u idealistik nuqtai 
nazardan bo’lsada, dialektikaning uch asosiy qonuni: 1) qarama-qarshiliklarning 
birligi va kurashi qonuni; 2) miqdor o’zgarishlarining sifat o’zgarishlariga o’tish 
qonuni; 3) inkorni inkor etish qonuni mohiyatini chuqur va atroflicha asoslab berdi. 
SHuningdek, Gegel asarlarida mazkur qonunlar bilan uzviy bog’liq bo’lgan
kategoriyalar tizimi, mohiyat va hodisa, qonun, qonuniyat; zaruriyat va tasoddif, sabab 
va oqibat, imkoniyat va voqelik, mazmun va shakl, yakkalik, xususiylik, umumiylik 
kabi falsafiy kategoriyalarning tizimini ishlab chiqadi. 
Gegel ta’limotining yana bir muhim qismini uning bilish nazariyasi tashkil 

---