Muhammad-al xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti radio va mobil aloqa fakulteti

f_or=1800-1300=500 kGs

farq (oraliq) chastotasili yangi o‘zgaruvchi tashkil etuvchi paydo bo‘ladi. Bu tashkil etuvchini 500 kGs chastotaga sozlangan oddiy tebranish konturi yordamida ajratib olish mumkin.

Oraliq chastota signalini paydo bo‘lishini 12.3- va 12.4- rasmlardagi grafiklar yordamida sodda tushuntirish mumkin. Turli f₁ va f₂ chastotalarli i₁ va i₂ o‘zgaruvchan toklar qo‘shiladi. Vaqtning t₁ momentida har ikkala toklar bitta yo‘nalishda oqib o‘tadi va ularning amplitudalari qo‘shiladi. Lekin asta-sekin kichik f₂ chastotali tokning I₂ musbat amplitudasi yanada ko‘proq “kechika” boshlaydi va nihoyat, har ikkala toklar qarama-qarshi yo‘nalishlarda oqib o‘tadigan, umumiy tokning I_umum amplitudasi I₁ va I₂ amplitudalarining farqiga teng bo‘ladigan t₂ moment keladi. i₂ tokning keyingi kechikishi t₃ momentda har ikkala toklarning yo‘nalishlari yana mostushadi va umumiy tok ortadi. Shunday qilib, umumiy tokning I_umum amplitudasi modulyatsiyalangan signalni eslatish bilan davriy ravishda o‘zgaradi (12.3- rasm). Umumiy tok amplitudasining o‘zgarishi chastotasi aynan chastotalar farqiga teng bo‘ladi.
Bu oddiy misol orqali oson isbotlanadi. Agar f₁ chastota 10 Gs ga, f₂ chastota esa 8 Gs ga teng bo‘lsa, u holda har bir sekund davomida ikkinchi tebranish birinchisidan ikkita to‘liq davrga “ortda qoladi”, boshqacha aytganda, har bir sekund davomida ikkinchi tebranish birinchi tebranishdan butun davrga ortda qoladi. Bu har bir sekund davomida i₁ va i₂ tok amplitudalari ikki marta mos tushadi va umumiy tok amplitudasi eng katta qiymatga erishishini bildiradi. Shunday qilib, umumiy tok amplitudasining o‘zgarishi chastotasi 2 Gs ga teng, ya’ni f₁ va f₂ chasttalar farqiga (10-8=2 Gs) teng. Ko‘rib chiqilgan misol past chastotalarga tegishli, lekin f₁ va f₂ chastotalar kilogerslar yoki megagerslarda o‘lchansa ham shuning o‘zi bo‘lib o‘tadi.

12.3- rasm. Ikkita tok tebranishlarini qo‘shish

Agar yig‘indi i_umum tok oqib o‘tadigan umumiy zanjirga detektor qo‘yilsa, u holda o‘zgaruvchan tok pulslanuvchan tokka o‘zgaradi (12.4- rasm) va yuqoridagidek detektorlangan signalning past chastotali tashkil etuvchisili farq chastotasili signalni ajratib olish mumkin bo‘ladi. Yodda tutish kerakki, detektorsiz yoki boshqa nochiziqli elementsiz oraliq chastota signalini olish mumkin emas, xuddi shunday detektorsiz modulyatsiyalangan signaldan past chastotali tashkil etuvchini olish mumkin emas. Bu bilan tushuntiriladiki, oraliq chastota signali past chastotali tashkil etuvchi kabi faqat detektorlashda signalning shaklini o‘zgarishi natijasida, ya’ni nochiziqli jrayonlar natijasida paydo bo‘ladi.

Modulyatsiyalangan signal detektorga tushmaguncha u hech qanday past chastotali tashkil etuvchiga ega bo‘lmagan yuqori chastotali signal bo‘ladi. Axir past chastota, agar u uzatkichning antennasiga tushganda ham radioto‘lqinni hosil qila olmas edi va buning ustiga qabul qilgich konturlaridan o‘tmas edi. Xuddi shunday nochiziqli elementsiz ikkita generatorlar umumiy zanjiridan yig‘indi tok oqib o‘tadi, uni filtrlar yordamida faqat i₁ va i₂ tashkil etuvchilarga ajratish mumkin. Bu tashkil etuvchilarga ajratish bilan oraliq chastota signalining hech qanday belgilari aniqlanmaydi. Bu signal faqat zanjirga nochiziqli element kiritilganida paydo bo‘lishi mumkin.

12.4- rasm. Bu zanjirga diodning kiritilishi

Oraliq (farq) chastota signali o‘zida uni hosil qiladigan ikkita signallardan iz qoldiradi. Agar bu signallardan biri modulyatsiyalangan bo‘lsa, u holda oraliq chastota signali ham xuddi shunday modulyatsiyalangan bo‘lib qoladi. Yuqorida aytilganidek, chastotani o‘zgartirish jarayoni o‘zgartiriladigan signalni keyingi zarur chastotalar sohasi ajratilishi bilan yordamchi garmonik tebranishga ko‘paytirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Buni ikkita usullarda amalga oshirish mumkin, ular chastotani o‘zgartirgichlarni qurish asosiga qo‘yilgan:

1. Ikkita kuchlanishlar (foydali signal va geterodin signali) yig‘indisi keyingi zarur tok spektri tashkil etuvchilari ajratilishi bilan nochiziqli elementga beriladi.
2. Geterodinning kuchlanishi aralashtirgichning qandaydir parametrini (tranzistor VAXi tikligi, zanjirning reaktiv parametrini) o‘zgartirish uchun ishlatiladi. Bunday aralashtirgichning kirishiga beriladigan foydali signal spektrni mos boyitish bilan o‘zgartiriladi.
Chastotani klassik o‘zgartirish tizimi kirish filtri, geterodin, aralashtirgich va oraliq chastota (OCh) chiqish filtridan tashkil topadi (12.5- rasm).

12.5- rasm. Chastotani klassik o‘zgartirish tizimi

O‘zgartigichda kirish filtrining vazifasi kirish signali chastotalar polosasini cheklash hisoblanadi. Soddalashtirish uchun bu signal berilgan

X(t)=sin(2πf₁t + φ₁)

funksiyali chastotali sinusoidal signal deb olamiz, bu erda f₁ - kirish signali chastotasi, φ₁- kirish signalining boshlang‘ich fazasi, π = 3,141...

Geterodin  f₂ o‘zgarmas chastotali va φ₂ boshlang‘ich fazali sinusoidal generator hisoblanadi. Geterodin signalini


Y(t)=sin(2πf₂t + φ₂)

funksiya orqali tavsiflaymiz.

Aralashtirgich signallar ko‘paytirgichi hisoblanadi. Aralashtirgich chiqishida


X(t) · Y(t)


funksiyali murakkab signal hosil bo‘ladi.


sin α · cos β = ½ (sin(α + β) + sin(α - β))

trigonometrik nisbat hisobga olinganda, tushunarli bo‘lib qoladiki, aralashtirgich chiqishidagi signal f₁ + f₂ va f₁ - f₂ chastotalarli va mos boshlang‘ich fazalarli sinusoidal signallar yig‘indisidan iborat bo‘ladi.

Oraliq chastota filtri (bu radiotexnikadagi an’anaviy nom) f₁ + f₂ yoki f₁ - f₂ chastotalar komponentlaridan birini ajratish uchun mo‘ljallangan. Agar f₁ + f₂ chastotani o‘tkazadigan filtr qo‘llansa, u holda mos chastotani o‘zgartirish jarayoni chiqish signalining chastotasini kirish signalining chastotasiga nisbatan oshirish bilan bilan bo‘lib o‘tadi. Agar f₁ - f₂ chastotani o‘tkazadigan filtr qo‘llansa, u holda o‘zgartirish jarayoni chiqish signalining chastotasini kirish signalining chastotasiga nisbatan kamaytirish bilan bilan bo‘lib o‘tadi. Chastota o‘zgartirgichining (ChO‘) funksional sxemasi va AM-signal spektrini o‘tkazish grafiklari 12.6- rasmda keltirilgan.

12.6- rasm. Chastota o‘zgartirgichining funksional sxemasi va AM-signal spektrini o‘tkazish grafiklari

Kirish fizik signali bu f₁ bittalik chastota emasligi, chastotalar yig‘indisi esa cheklangan o‘tkazish polosasili real signalning yoyilishi ekanligi hisobga olinganida, tushunarliki, chastotani o‘zgartirish jarayoni signal chastotalar polosasini chastotalar o‘qida chapga yoki o‘ngga surish bo‘lishi mumkin. Geterodinning chastotasini qayta sozlash bilan o‘zgartirish maqsadiga bog‘liq ravishda chiqish chastotasini yoki kirish chastotasini surish bilan boshqarish mumkin.