Muhandislik geologik tadqiqotlar

O’tga chidamli tosh ashyolarning mineralogik tarkibi katta ahamiyatga 
ega. Ular tarkibidagi gips 200
0
C haroratda, ohaktosh 900
0
C da buziladi. Granit va 
porfirlar yuqori haroratda inshootlarga o’t ketganda, kengayishi hisobiga yoriladi.
Qattiqlik. Tabiiy tosh ashyolarning qattiqligini aniqlashda Moosning 
qattiqlik shkalasidan foydalaniladi (2-rasm). Maxsus tanlab olingan 10 xil mineral 
qattiqlik shkalasida shunday joylashtirilganki, navbatdagi mineral bilan o’zidan 
oldingi mineralni chizganda unda iz qoldiradi, lekin o’zini shu mineral bilan 
chizganda iz qoldirmaydi.
Minerallarning 
qattiqligi 
quyidagicha 
aniqdanadi. 
Tekshirilayotgan 
minerallarning silliq yuzasiga shkalada ko’rsatilgan minerallarning hammasi bilan 
(yumshoq mineraldan boshlab) chizib ko’riladi. Bunda sinalayotgan namunada 
qaysi mineral iz qoldirganligini bilish kerak. Masalan, tekshirilayotgan namunani 
apatit bilan chizganda unda iz qolsa va namunaning o’zi plavik shpatda iz qoldirsa, 
u holda tekshirilayotgan mineralning qattiqlik ko’rsatkichi 4 - 5 bo’ladi. Mineral-
ning qattiqligini bexato aniqlash uchun kamida 3 ta namunani sinovdan alohida-
alohida o’tkazish va har birining qattiqligini uch marta aniqlash zarur. Ba’zi 
minerallarning qattiqlik ko’rsatkichlari bir-biriga yaqin bo’lishi va ular tashqi 
belgilariga ko’ra birbiridan kam farq qilishi mumkin. Masalan, kal’tsit bilan gips 
yoki angidrid xuddi shunday mineraldir. Bu holda namunaga xlorid kislotaning 
10 % li eritmasidan tomiziladi, natijada, karbonat angidrid ajralib chiqadi. Mineral-
ning turini xlorid kislota ta’sirida aniqlash ancha samarali usul hisoblanadi.
Zararli muhitga chidamliligi. Tog’ jinslari atmosfera ta’sirida asta-sekin 
buzila boshlaydi.
Muhit va yer osti suvlari tarkibida har xil moddalar - uglekislota, sul’fatlar, 
organik birikmalar bor. Agar tog’ jinslariga shu moddalar ta’sirini ko’rsatsa, 
ularning tarkibi asta-sekin o’zgara boradi va murakkab fizik-kimyoviy jarayonlar 

---

217 
ro’y beradi. Tog’ jinslarining atrof-muhit ta’sirida buzilishi uning yemirilishi 
deyiladi. Jinslarning yemirilishga chidamliligi ularning tarkibiga, tuzilishiga va 
tabiatning ta’sir etuvchi omillariga bog’liq.
Qurilishda ishlatiladigan tabiiy tosh ashyolarni yemirilishdan va fizik-
kimyoviy jarayonlar ta’siridan saklashning quyidagi usullari keng qo’llaniladi: 
sirti silliklangan va pardozlangan toshlarni ishlatish; tosh sirtida yomg’ir, qor 
suvlarining ushlanib qolishiga yo’l qo’ymaslik; tosh sirtiga kimyoviy usullar bilan 
ishlov berish va hokazo.
Kimyoviy usullar bilan ishlov berishda tabiiy toshning sirtiga kimyoviy 
moddalar shimdiriladi. Modda toshdagi minerallar bilan birikib, uning sirtidagi 
g’ovaklarni to’lg’azadi. Natijada, ashyoning mustahkamligi, sovuqqa hamda 
kimyoviy eritmalar ta’siriga chidamliligi ortadi va suv shimuvchanligi kamayadi.