Mundarija: Bob. Mingtepa arxeologik yodgorligi

Mingtepa o’zi nima?
Shunday savol bilan murojaat qiladilar ko’pchilik mehmonlar. Yuqorida biz so’z yuritgan Mingtepa moziydan sado beruvchi arxeologik yodgorlik edi, xolos. Aslida Minggtepa hozirgi Marhamat tumanining to’liq, atrofdagi qo’shni tumanlarning bir qismini qamrab olgan xudud hisoblangan. (Bir misol, Asaka tumanining Xonaqa mahallasi yaqiniga joylashgan tepalik ham Dovon yodgorligi hisoblanadi). Bu joy tarixda Dovon davlati davridan qolgan minglab tarixiy yodgorliklarga – tepaliklarga ega bo’lganligi uchun ham bir yarim ming yildan ortiq vaqtda Mingtepa deb nomlangan. Bundan tashqari bu yerda XIII asrlarda islom dinini targ’ib qilish uchun kelgan ulug’ zotlar – Otalardan yettitasi abadiy qo’nim topgan. Ularning qabrlari shifobaxsh buloqlar bo’yida, ajoyib tabiiy landshaftga ega joylarda bo’lib xalqimiz uchun mo’’tabar ziyoratgohlarga aylangan. Qisqacha qilib aytganda, Andijon viloyatidagi 300 ta atrofidagi ro’yxatga olingan madaniy me’ros ob’ektlaridan uchdan biri Mingtepaga (xozirgi Marhamat tumaniga) joylashgan.
Mingtepa mustaqillikkacha
Xududdagi hozirgacha saqlanib qolgan yetmishdan ortiq qadamjolar, ziyoratgohlardan eng mahobatlisi (Farg’ona vodiysida ham!!!) Mingtepa arxeologik yodgorligi hisoblanadi. U Andijon viloyatining sharqiy qismida, hozirgi Marhamat tumanining markazida joylashgan. Bu shahar xarobasi ichki va tashqi qal’alardan iborat bo’lib, ichki qal’aning o’zi 41,2 gektar, tashqi qal’a 300 gektardan ortiq maydonni egallagan mahobatli yodgorlikdir. Bu tarixiy obida 1939 yildan boshlab arxeolog olimlarning e’tiborini o’ziga tortib kelmoqda. Olimlarning fikricha u xali uzoq yillar o’rganilishga loyiq noyob ob’ekt.
Agar uning o’tmishiga bir nazar solsak, u xunarmandchiligi va qishloq xo’jaligi yaxshi rivojlangan, samoviy otlari bilan dong taratgan, ming yildan ortiq (oxirgi ma’lumotlarga qaraganda miloddan avval VI – V va milodning IV — V asrlari) vaqt xukum surgan vodiy tarixidagi boy va kuchli davlatning bosh shahri sifatida bir necha bor tashqi xujumlarga va tabiat injiqliklariga dosh bera olgan, lekin baribir uzoq vaqtning salbiy ta’siri natijasida vayronaga aylangan tarixiy obida hisoblanadi.
U, eng achinarlisi, katta buzilishlarni aynan o’tgan asrning o’rtalarida yurtimizdagi ko’plab tarixiy madaniy me’ros ob’ektlari kabi boshidan kechirdi. Mustabid tuzum bizga tariximizdan, o’tmishimizdan so’zlovchi, g’urur va iftixor tuyg’usini berib qalblarimizni quvonchga to’ldiruvchi Mingtepadek muqaddas tarixiy me’moriy yodgorlikni ayovsizlarcha buzib, qishloq xo’jaligi ekinlari ekish maydonlariga aylantirdi. Tariximizning buyukligidan – ma’naviyatimiz ildizi baquvvat ekanligidan darak beruvchi moddiy va nomoddiy yodgorliklarimizni yo’q qilishga tushdilar. SHunisi alamliki, oq oltinni “oltin qo’llar” yaratadi deyishib, manashu “oltin qo’llar” bilan ularni yo’q qilishga urindilar. CHunki tarixidan maxrum qilingan xalq qullikka maxkumdir. Ona zaminidagi aziz qadamjolarni o’z qo’li bilan yo’q qiluvchi manqurtga aylantirishga urindilar. Eng daxshatlisi, bir asrdan ziyod milliy ruximizni sindirishga, qaramlik ruxiyatini singdirishga qaratilgan siyosat olib borildi. Natijada, butun insoniyat tamaddudining beshiklaridan biri hisoblanayotgan Mingtepadek ulkan qadamjoyni buzib uning jahon sayyohlari aziz hisoblab, ko’zga surtadigan tuprog’idan g’isht ishlab chiqish uchun zavod qurmoqchi bo’lindi, cho’chqalar boqildi, paxta ekildi, yakka tartibda uylar solishga joy berildi. Bunday tepaliklar ichki qal’aning o’zida arxeolog olim A.N.Bernshtam o’rgangan 1946 yilda 16 ta bo’lgan. O’tgan asrning elliginchi yillari ulardan 15 tasi mustabit tuzimda paxta ekish maqsadida yo’q qilingan. Bu ham yetmaganidek, xozirda saqlanib qolgan birgina xukumdor arkiga xarom o’lgan hayvonlarning o’liklari tashlanan…
Yanada achinarlisi, XIX asrda boshqa xududlarga nisbatan bir muncha taraqqiy etgan, o’nlab ta’lim muassasalariga – o’g’il bolalar va qizlar uchun aloxida maktablarga, o’nlab olimu fuzalolarga, jafokash, matonatli xalqiga ega bo’lgan millat sha’nini himoya qilish uchun, yurt ozodligi yo’lida bosqinchilarga qarshi bosh ko’targan (1878 yildagi Yetimxon va 1898 yildagi Andijon qo’zg’olonlari) Mingtepani nom nishoni bilan yo’q qilishga harakat qilindi. Mingtepani yer bilan yakson qilish to’g’risida buyruq berildi. Uning markazi uch kun to’plardan o’qqa tutildi, qishloqlar vayron qilindi. Mahalliy xalqni ma’naviy jazolash uchun Dukchi Eshon masjidi buzib yuborildi. Yer bilan tep-tekis qilingan qishloq o’rnini boshqa yutlardan ko’chirib keltirilgan 450 xonadonga MARHAMAT (tuman va shaharning xozirgi nomi shu so’zdan olingan) qilindi va “Russkoe selo” deb 1975 yilga qadar atab kelindi. Bu nom 1926 yilda yangi tashkil etilgan tuman nomiga va 1975 yildan tuman markazi nomiga ham ko’chib o’tdi. Tarixiy adolatsizlikka barxam berish, o’zlikni anglash yo’lida xalqimizning iftixori bo’lgan Mingtepaning nomini tiklash Vatanni jonidan ortiq ko’ruvchi o’zbek ziyolilarining orzusiga aylangan. Mustaqilligimiz kuychisi, Vatanning tanaga kirgan “zirapchasi”ni aziz bilib, Parij restoranini “tandiri”ga almashmay uni sevishda barchamizga saboq bergan ustoz, xalqimizning sevikli shoiri Muhammad Yusuf orzusini amalga oshirish vaqti keldi chog’i:
Har kimsa ham ot qo’ysin o’z uzlatiga,
Har kimga o’z uyi aziz tomi bilan.
Zor qilmasin birovning «marxamat»iga —
Mingtepani ataylik o’z nomi bilan.
Erkli elda erkadir har joni muslim,
Har yurtning o’z eli muslim, joni muslim.
Har kelgindi kelsa o’zgarmasin ismim,
Mingtepani ataylik o’z nomi bilan.