Mundarija I. Bob. Kirish

Gaz maxsulotlari asosida kimyoviy sintezlar
Tabiiy gaz gazlar aralashmasi bo'lib, uning asosiy komponenti metan CH₄ (sohaga qarab 75 dan 98% gacha), qolgan qismi etan, propan, butan va oz miqdordagi aralashmalar - azot, uglerod oksidi (IV). ), vodorod sulfidi va suv bug'lari, va deyarli har doim vodorod sulfidi va neftning organik birikmalari - merkaptanlar. Aynan ular gazga o'ziga xos yoqimsiz hid beradi va yondirilganda ular zaharli oltingugurt dioksidi SO₂ xosil bo'lishiga olib keladi.Umuman olganda, uglevodorodning molekulyar og'irligi qanchalik katta bo'lsa, tabiiy gazda uning kamroq miqdori mavjud. Turli konlardan olinadigan tabiiy gazning tarkibi bir xil emas.
Metan o'simlik va hayvon qoldiqlarining anaerob (havosiz) fermentatsiyasi paytida hosil bo'ladi, shuning uchun u pastki cho'kindilarda hosil bo'ladi va "botqoq" gazi deb ataladi.Metan konlari gidratlangan kristall shaklda, deb ataladi metangidrat, abadiy muzlik qatlami ostida va okeanlarning katta chuqurliklarida topilgan. Past haroratlarda (-800ºC) va yuqori bosimlarda metan molekulalari suv muzining kristall panjarasining bo'shliqlarida joylashgan. Bir kubometr metangidratning muz bo'shlig'ida 164 kub metr gaz "mothboled".Metan gidrat bo'laklari iflos muzga o'xshaydi, lekin havoda ular sariq-ko'k olov bilan yonadi. Sayyorada taxminan 10 000 dan 15 000 gigatonnagacha uglerod metangidrat shaklida saqlanadi (giga 1 mlrd). Bunday hajmlar tabiiy gazning hozirda ma'lum bo'lgan barcha zaxiralaridan bir necha baravar ko'pdir.
Tabiiy gaz qayta tiklanadigan tabiiy resursdir, chunki u tabiatda doimiy ravishda sintezlanadi. U "biogaz" deb ham ataladi. Shu sababli, bugungi kunda ko'plab ekolog olimlar insoniyatning farovon yashash istiqbollarini aynan gazni muqobil yoqilg'i sifatida ishlatish bilan bog'lashadi.Yoqilg'i sifatida tabiiy gaz qattiq va suyuq yoqilg'iga nisbatan katta afzalliklarga ega. Uning kalorifik qiymati ancha yuqori, yondirilganda u kul qoldirmaydi, yonish mahsulotlari ekologik jihatdan ancha qulaydir. Shu sababli, ishlab chiqarilgan tabiiy gazning umumiy hajmining qariyb 90 foizi issiqlik elektr stansiyalari va qozonxonalarda yoqilg'i sifatida, sanoat korxonalaridagi issiqlik jarayonlarida va kundalik hayotda yoqiladi. Tabiiy gazning 10% ga yaqini kimyo sanoati uchun qimmatli xom ashyo sifatida ishlatiladi: vodorod, atsetilen, kuyikish, turli plastmassalar, dori-darmonlar ishlab chiqarish uchun. Tabiiy gazdan metan, etan, propan va butan ajratiladi. Metandan olinadigan mahsulotlar katta sanoat ahamiyatiga ega. Metan ko'plab organik moddalarni sintez qilish uchun ishlatiladi - sintez gazi va uning asosida spirtlarni yanada sintez qilish; erituvchilar (uglerod tetraklorid, metilen xlorid va boshqalar); formaldegid; asetilen va kuyikish.Tabiiy gaz mustaqil konlarni hosil qiladi. Tabiiy yonuvchi gazlarning asosiy konlari Shimoliy va G'arbiy Sibirda, Volga-Ural havzasida, Shimoliy Kavkazda (Stavropol), Komi Respublikasida, Astraxan viloyatida, Barents dengizida joylashgan.
Tabiiy gaz qazib olingandan so'ng qayta ishlanadi.Uning tarkibidagi suv bug'lari, oltingugurt biriknalari azot birikmalaridan tozalanadi.Faqat uglevodorodlar qolgandan so'ng,metan toza xolgacha ajratib olinadi. Etandan etanol, divinil,sirka kislota va boshqa moddalar olinadi.Metanni 1500°C gacha qizdirib atsetilen olinadi. Atsetilen juda ko'plab organik moddalar olishda eng asosiy homashyo bo'lib xizmat qiladi.
Atsetilenni sanoat usulida ishlab chiqarishning barcha usullari ikki turga yaqinlashadi: kaltsiy karbidining gidrolizi va har xil uglevodorodlarning pirolizasi. Ikkinchisi kamroq energiya talab qiladi, ammo mahsulotning tozaligi juda past. Karbid usuli uchun aksincha.Pirolizning mohiyati shundaki, metan, etan yoki boshqa engil uglevodorod yuqori haroratgacha qizdirilganda (1000 ° C dan) vodorod ajralib chiqishi bilan asetilenga aylanadi. Isitish elektr zaryadsizlanishi, plazma yoki xom ashyoning bir qismini yoqish orqali amalga oshirilishi mumkin. Ammo muammo shundaki, piroliz reaktsiyasi natijasida nafaqat atsetilen hosil bo'lishi mumkin, balki keyinchalik yo'q qilinishi kerak bo'lgan ko'plab boshqa mahsulotlar ham paydo bo'lishi mumkin.
2CH₄ → C₂H₂+ 3H₂
Karbid usuli kaltsiy karbidning suv bilan o'zaro ta'siriga asoslangan. Kaltsiy karbid uning oksididan elektr pechlarida koks bilan eritish yo'li bilan olinadi. Shuning uchun bunday yuqori energiya sarfi. Ammo shu tarzda olingan asetilenning tozaligi nihoyatda yuqori (99,9%).
CaC₂ + H₂O → C₂H₂ + Ca (OH)₂
Laboratoriyada asetilenni alkogolli gidroksidi eritmasi yordamida dialogenlangan alkanlar dehidrohalogenlash yo'li bilan ham olish mumkin.[5]
CH₂Cl-CH₂Cl + 2KOH → C₂H₂+ 2KCl + 2H₂O
Vinil birikmalarning qo‘llash sohalari keng va turlicha usullar bilan ularni sintez qilish mumkin. Shular asosida sanoat miqyosida muhim hisoblangan birikmalarni atsetilen ishtirokida vinillashdir. Vinillash jarayoni – molekulasida faol vodorod tutgan birikmalarga atsetilenning birikishi hisoblanadi. Karbon kislotalar, spirtlar, azot atomida vodorodi bo‘lgan aminlar va amidlardan vinil guruhi ushlagan birikmalar olish mumkin. Vinillash reaksiyasi umumiy tartibda quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:
CH₂=CH₂+ RXH→ RXCHCH₂
Bu yerda X- kislorod, azot yoki oltingugurt bo‘lishi mumkin.
Alifatik spirtlarga atsetilenni birikishi reaksiyasida katalizator sifatida o‘yuvchi ishqorlarning spirtdagi eritmasi yoki natriy va kaliy alkogolyati, shuningdek, ishqoriy metallarning tuzlari ishlatilgan.
C₂H₂ +ROH=ROCHCH₂
Ko‘p atomli spirtlar (etilenglikol, glitserin va boshqa) KOH katalizatori ishtirokida vinillash reaksiyasi natijasida hosil bo‘ladigan mono- va polivinil efirlari olish uchun harorat 160 – 2000°C va 14 atm.bosim talab qilinadi.Vinillash reaksiyasi asosida karbon kislota va atsetilenni o‘zaro ta’sirlashishi natijasida murakkab vinil efirlar sintez qilingan:

1881- yilda rus olimi M. G. Kucherov asetilenga Hg⁺² suvning oson
birikishi tufayli sirka aldegid hosil bo‘lishini kashf etdi.

Atsetilenga sianid kislota ta'sir erttirib akrilonitril xosil bo'ladi:
C₂H₂+HCN=C₂H₃N

Akrilonitril polimerlaganda nitron tolasi hosil böladi:

So‘nggi yillarda uglevodorodlar, masalan, butan, pentan va hokazolarni yuqori temperaturada havo kislorodi ta’sirida oksidlab,sirka kislota olishning sanoat usullari ishlab chiqildi (N.A. Emmanuel va boshqalar):

Sirka kislota va uning tuzlari — asetatlar sanoatda keng ishlatiladi.U to‘qimachilik, ko‘n va kimyo sanoatida, oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashda va boshqa sohalarda ishlatiladi. Sirka kislotaning temir, aluminiy va xromli tuzlari, ayniqsa, katta ahamiyatga ega,chunki ular to‘qimachilik sanoatida xurush sifatida ishlatiladi.[6]
Metan 700-800°C gacha qizdirilganda etilen xosil bo'ladi.Etilen qimmatbaho monomerlar qatoriga kiradi.Etilen qishloq ho'jaligida rezavor mevalarni yetiltirishda ishlatiladi.Etilendan etil spirti, polietilen,divinil va juda ko'plab moddalar olishda ishlatiladi.
Polietilen- poliolefinlar sinfidan eng arzon qutbsiz sintetik polimer, bu kulrang tusli oq rangli qattiq moddadir.
Neft-kimyo sanoatining deyarli barcha yirik kompaniyalari polietilen ishlab chiqarish bilan shug'ullanadi. Uning asosiy xom ashyosi etilendir. Polietilen past, o'rta va yuqori bosimlarda sintezlanadi. Asosan, polietilen diametri 2 dan 5 mm gacha bo'lgan granulalarda, kamroq tez-tez kukun shaklida ishlab chiqariladi.
Polietilen ishlab chiqarishning to'rtta asosiy usuli mavjud bo'lib, ular polimerlar olish uchun ishlatiladi:[7]
•yuqori bosimli polietilen (LDPE)
•past bosimli polietilen (HDPE)
•o'rta bosimli polietilen (PSD)
•chiziqli yuqori bosimli polietilen (LDPE)
nC₂H₂→[CH₂-CH₂]_n
Polietilen bilan polipropilen ham ishlab chiqariladi.Polipropilen yuqori haroratga chidamli. Nafaqat past, balki yuqori haroratga ham bardosh beradi, uning erish nuqtasi 160 –170ºC.• Haroratning keskin oʼzgarishiga chidamli. Haroratning tez oʼzgarishi ham ushbu material uchun taʼsirli emas. Minusdan plyusga tezkor oʼtishda va aksincha yaxshi chidamli.• Yaxshi dielektrik xossalari. Yuqori dielektrik doimiyligi va yuqori dielektrikligi uni elektr izolyatsiya qiluvchi material sifatida ishlatish uchun keng imkoniyatlar yaratadi.• Oson ishlov berish. Polipropilenni payvandlash, kesish, teshish, boʼkish oson, bu esa uni sanoat va kundalik hayotda ishlatish imkoniyatlarini ancha kengaytiradi.[8]
Tolasimon polipropilen yuqori mustaxkamlik va yaxshi elastikligi bilan ajralib turadi. Ushbu sintetik tolalarning yana bir afzalligi ularning issiqqa chidamliligidir. Polipropilen tolalarining yagona, kamchiligi bu -ulьtrabinafsha nurlarga nisbatan sezgirligidir. Shuni alohida takidlash kerakki, oziq ovqat sanoatida qoʼllaniladigan polimer materiallariga va ular asosida hosil qilinadigan polimer kompozitsion materiallarga yagona gigienik va ekologik talab qoʼyiladi. Polimer tarkibidagi qoʼshimcha moddalar oziq-ovqat maxsulotlarining sifatiga, taʼmiga va hidiga tasir etmasligi kerak. Polimer mahsulotlari xossalarini uzoq vaqtga saqlab kolish maqsadida ularning tarkibiga barqarorlashtiruvchi moddalar (stabilizatorlar) kiritiladi. Ular biologik faol moddalar boʼlib, polimer bilan kimyoviy bogʼlangan boʼladi. Ular vaqtning oʼtishi bilan polimer tarkibidan diffuziya boʼlib, tashqi muhitga chiqishi mumkin. Polimerlarda termostabilizatorlar sifatida kalьtsiy stearati, rux stearati, talk va boshqalar nihoyatda keng ishlatiladi. Kaltsiy stearat, rux stearat va talk polipropilen tarkibiga kiritilganda hosil boʼlgan kompozitsiyalar xavfsiz hisoblanadi. Uning yuqori bardoshliligi mashinasozlikda, avtomobil ishlab chiqarishda va qurilishda keng qoʼllanilishiga sabab boʼldi. Maishiy texnika uchun koʼplab komponentlar -muzlatgichlar, changyutgichlar, kir yuvish mashinalari polipropilendan tayyorlanadi. Ushbu sintetik material avtomobil ishlab chiqarishda ham qoʼllaniladi. Xususan, u ichki qismlarni, bamperlarni, amortizatorlarni va boshqalarni ishlab chiqarishda ishlatiladi.Polimerlardan inson faoliyatining barcha sohalarida foydalaniladi:
Qishloq xo'jaligida polimerlardan faol foydalanish bizga ob-havo tufayli hosilni yo'qotmaslik, balki uni qariyb 30 foizga oshirish imkonini beradi. Masalan, issiqxonalar.
Odatda maysa (futbol, \u200b\u200btennis, kroket) bilan o'ynash odatiy bo'lgan sport turlarida polimerlarni tarqatib bo'lmaydi, ular sun'iy o'tlarni ishlab chiqaradilar.Biroq, mamlakatimizda ishlab chiqarilgan deyarli barcha materiallarning, shu jumladan polimerlarning asosiy iste'molchisi sanoatdir. Mashinasozlikda polimer materiallaridan foydalanish butun insoniyat tarixida biron bir tajribani bilmaydigan sur'atlarda o'sib bormoqda. Masalan, 1976 yilda 1. mamlakatimiz mashinasozlik sanoatida 800 ming tonna massa iste'mol qilingan bo'lsa, 1960 yilda esa atigi 116 ming tonna. 1980 yilda plastmassadan foydalanishda mashinasozlik ulushi 28% gacha kamaydi.
Xulosa
Men kurs ishini bajarish davomida neft va tabiiy gaz haqida juda ko'plab ma'lumotlar yig'dim. Men bu mavzuni o'zim tanlab oldim.Chunki neft va gaz sanoatiga qiziqaman. Neft va tabiiy gazsiz judda ko'plab sanoat, korxona, ishlab chiqarish firmalari, avtomobillar, elektr enegiya kabi sanog'i tugamaydigan tarmoqlar to'xtab qoladi.Men kur
Neft sanoati bugungi kunda o'z qonuniyatlari asosida yashaydi va rivojlanib borayotgan yirik xalq xo'jaligi majmuasidir. Neft bugungi kunda mamlakat milliy iqtisodiyoti uchun nimani anglatadi?
-Sintetik kauchuk, spirtlar, polietilen, polipropilen ishlab chiqarishda neft-kimyo uchun xom ashyo, keng turdagi turli plastmassa va ulardan tayyor mahsulotlar, sun'iy gazlamalar;
-Dvigatel yoqilg'isi (benzin, kerosin, dizel va samolyot yoqilg'isi), moylar va moylash materiallari, shuningdek, qozon - isitish moyi (mazut), qurilish materiallari (bitum, smola, asfalt) ishlab chiqarish uchun manba;
-Bir qator oqsil preparatlarini olish uchun xom ashyo, uning o'sishini rag'batlantirish uchun chorva ozuqalariga qo'shimchalar sifatida ishlatiladi. Neft – milliy boyligimiz, mamlakat qudrati manbai,
-Iqtisodiyotining poydevori.
Hozirgi vaqtda neft sanoati Rossiya Federatsiyasi dunyoda 1-o'rinni egallaydi. 2006 yilda gaz kondensati bilan 481 million tonna neft qazib olindi. Ishlab chiqarish bo‘yicha Saudiya Arabistoni ikkinchi, AQSh esa uchinchi o‘rinda. 2007 yil ma'lumotlariga ko'ra, Rossiya Federatsiyasida 27 ta yirik neftni qayta ishlash zavodlari (qayta ishlash zavodlari) mavjud bo'lib, ulardan 19 tasi vertikal integratsiyalashgan kompaniyalar tarkibiga kiradi. Ushbu neftni qayta ishlash zavodlarining umumiy quvvati 320 million tonnani tashkil etadi. Bundan tashqari, neft xomashyosi “Gazprom”ning umumiy quvvati yiliga 7,7 million tonna bo‘lgan 5 ta zavodida, shuningdek, umumiy quvvati yiliga 5,6 million tonna bo‘lgan 40 ta kichik korxonada (mini qayta ishlash zavodlarida) qayta ishlanadi.
Gaz sanoati. Eng yosh va eng tez rivojlanayotgan sanoat. Tabiiy gazni ishlab chiqarish, tashish, saqlash va tarqatish bilan shug'ullanadi. Gaz qazib olish neft qazib olishdan 2 barobar, ko'mirdan 10-15 marta arzon.
Tabiiy gazning 90% dan ortigʻi Gʻarbiy Sibirda, shu jumladan Yamalo-Nenetskiyda 87% va Xanti-Mansiy avtonom okruglarida 4% ishlab chiqariladi. Bu erda eng yirik konlar joylashgan: Urengoyskoye, Yamburgskoye, Zapolyarnoye, Medvejye va boshqalar. Bu mintaqadagi tabiiy gazning sanoat zahiralari mamlakatning barcha resurslarining 60% dan ortig'ini tashkil qiladi. Boshqa gaz ishlab chiqaruvchi hududlarga Ural (Orenburg gaz kondensati koni - ishlab chiqarishning 3% dan ko'prog'i), Shimoliy mintaqa (Vuktilskoye koni) kiradi.
SHOʻRTAN GAZ-KIMYO MAJMUASI — jahondagi eng yirik gaz sanoati korxonalaridan biri. «Oʻzbekneftgaz» milliy xolding kompaniyasi tarkibiga kiruvchi unitar shoʻba korxona. Qashqadaryo viloyatining Gʻuzor tumanidagi Shoʻrtan shaharchasida joylashgan. 150 ga dan ortiq maydonni egallaydi. Mahalliy konlardan olinadigan gazni qayta ishlab, organik sintez, polietilen, yoqilgʻi gazi, suyultirilgan gaz, gaz kondensati, donador oltingugurt, polietilen tagliklar, polietilen plenkalar ishlab chiqaradi.
Shoʻrtan gaz-kimyo majmuasi qurilishi 1998-yildan boshlangan. «Oʻzbekneftgaz» milliy xolding kompaniyasining mustaqillik yillarida amalga oshirgan eng yaxshi loyihalaridan va xalqaro hamkorlik mahsullaridan biridir. 2001-yilda ishga tushirildi. 2002 yil 15 avgustda birinchi polietilen olindi.


Foydalanilgan adabiyotlar
1.,,Energiyadan oqilona foydalanish to'g'risida" prezident qarori
2,,.O'zbekiston milliy ensiklopediyasi" Birinchi jild.Toshkent.2000
3.,,Neft va gaz kimyosi".Xamidov.B.N,Fozilov.S.F,Saydahmedova.Sh.M
4.,,Organik kimyo".A.Abdusamatov,R.Mirzayev,R.Ziyayev
5.,,Umumiy kimyo".İ.G.Homchenko,K.G.Homchenko
6.,,Organik kimyo".S.Masharipov,L.Tirkashev
7.Qomus.uz
8.Wikipedia.uz
9.Shortan.uz