Mundarija. Ilk yoshdagi bolalar psixologiyasi

Xotiraning rivojlanishi. Ukuv faoliyati boladan berilgan ukuv materiallarini eslab kolishini talab etadi. Ukituvchi ukuvchisiga nimalarni eslab kolishi zarurligi xakida kursatmalar beradi. Ukuvchi nimani eslab kolishi kerakligini takrorlaydi, uni tushunib olishga xarakat kiladi.Lekin bu yoshda ixtiyorsiz xotira shubxasiz ustunlik kiladi.Bolaning xotirasida saklab kolishini asosan uning ishga bulgan kizikishi belgilab beradi. Ukuv materialini tushunish eslab kolishning asosiy sharti xisoblanadi.
Tasavvurning rivojlanishi. Dars jarayonida ukituvchi turli vaziyatlarni tasavvur kilishini suraydi. Bu xolat albatta biron-bir yordamchi kurollar- predmetlar, maketlar, sxemalar bulgan takdirdagina ukuvchi tasavvurini rivojlantirish mumkin. Aks xolda bu yoshdagi bolalar xali mustakil tasavvur xarakatlari kilishga kiynaladilar.
Psixolog Piaje tadkikotlarida 6-7 yoshli bolalardan turli xil balandlikdagi idishlardagi suv mikdorini belgilash suralgan. Va bolalar suv mikdorini bir-biri bilan teng bulgan idishlarda kurganlaridan sunggina uz javoblari notugriligni bilganlar. Kichik maktab davrida tasavvur asosan bolalar rasm chizishda, shuningdek ertak va xikoyalar tukiyotganlarida rivojlanadi. Kichik maktab yoshidagi bolalar tasavvuri juda keng va xilma-xil buladi. Ayrim ukuvchilar asosan real borlikni tasavvur etsalar boshkalari fantastik obraz va vaziyatlarni tasavvur etadilar. Shunga boglik kichik maktab yoshidagi bolalarni realistlar va fantazyorlarga ajratish mumkin. Bolalar kupincha uzlariga maolum obrazlar, s’yujetlardan foydalangan xolda yangi obrazlarni tasavvur etadilar, yaratadilar. Bu tasavvurlar asosida ularning kurkuvni yengish, dust topish, xursandchilik xislari yotadi. Bundan tashkari tasavvur terapevtik natija olib keluvchp faoliyat sifatida xam namoyon bulishi mumkin. Bola real xayotda kiyinchiliklarga duch kelib, ulardan chikib keta olmagan xolatda kupincha xayolga beriladi. Masalan, mexribonlik uyida tarbiyalanayotgan bola uzining xamma xavas kiladigan oilasi, uyi bulishini, bu uyga ugrilar kelib kolsa, u kaxramonlik kilishini tasavvur kiladi. Tasavvur bolani vaktinchalik bushashiga va bu bushashish vaktida ota-onasiz yashashini davom ettirish uchun kuch tuplashga imkoniyat yaratadi. Uz bolasiga doimiy bakiradigan asabiy ona uz farzandining tasavvurida mexribon farishta, uz onasini katta, kurkinchli xavfdan kutkarayotgan kaxramonlik yoki bolaga doimiy ravishda ozor berganligi uchun xam ulib yotgan ona sifatida tasavvur etishi mumkin. Uz tasavvurida yaxshi yoki yomon xolatlarni boshidan kechirgan bola uzining kelgusi xatti-xarakatlar motivasiyasini tayyorlaydi. Kattalarga nisbatan tasavvurning bolalar xayotida axamiyati juda katta. Bola tasavvur kilib atrof-xayotni chukurrok bila boshlaydi, uz-uzining shaxsiy tajribasidan tasavvur yordamida chetga chika oladi, ijodiy layokati rivojlanadi, shaxsiy xususiyatlarining rivojlanishiga xizmat kiladi.

O‘quv faoliyati xususiyatlari

Kichik maktab yeshidagi bola ukituvchisi bilan mustaxkam emosional boglik buladi. Shu davrgacha bevosita kattalar raxbarligida u yoki bu axborotlarni uzlashtirib kelgan bulsa, endi o‘z xoxish irodasi bilan zarur ma’lumotlar tuplashga, o‘z oldiga anik maksad va vazifa kuyishga xarakat kiladi. Bolaning ana shu faolligi xotirasining muayayn darajada rivojlanishini bildiradi.Okilona tashkil kilingan ta’lim jarayoni mazkur yoshdagi bolalarning tafakkurini jadal rivojlantiradi. Shu yoshdagi bola boshka davrlarga karaganda kuprok narsani uzlashtiradi. Maktab taolimi ukuvchining turmush tarzini ijtimoiy mavkeini sinf jamoasi va oila muxitidagi axvolni uzgartiradi, uning vazifasi o‘qishdan, bilim olish,kunikma va malakalarini egallash, uzlashtirishdan iborat bo‘lib qoladi.
Kichik maktab yoshidagi bolaning muxim xususiyatlaridan biri unda uziga xos extiyojlarning mavjudligidir. Bu extiyojlar uz moxiyati bilan muayyan bilim,kunikma va malakalarni egallashga karatilmay, balki fakat ukuvchilik istagini aks ettirishdan xam iboratdir. Shu extiyojlar asosida uz portfeliga, shaxsiy ukuv kurollariga dars tayyorlash burchagiga, kitob kuyish javoniga ega bulish, kattalardek xar kuni maktabga borish istagi yotadi.
Kichik maktab yoshidagi bola uzining tub moxiyati va vazifasini tushunib yetmaydi, balki xamma maktabga borishi kerak deb tushunadi. Ammo u kattalarning kursatmalariga amal kilib tirishkoklik bilan mashgulotlarga kirishib ketadi. Oradan maolum vakt щtgach shodiyona laxzalarning taassuroti kamayishi bilan maktabning tashki belgilari uz axamiyatini yukota boradi va bola щыishni kundalik akliy mexnt ekanligini anglaydi. Shunda bola akliy mexnat kunikmasiga ega bulmasa uning ukishdan kungli soviydi, unda umidsizlik xissi vujudga keladi.Ukituvchi esa bunday xolning oldini olish uchun bolaga ta’limning uyindan farqi, qizikarliligi xakida ma’lumotlar berishi va uni shu faoliyatga tayyorlashi kerak. Ta’limning mazmuni ukuvchining bilimlarni egallashga kizikishi uz akliy mexnati natijasidan kanoatlanish xissi bilan uzviy boglikdir. Bu xis ukituvchining ragbatlantirish bilan amalga oshiriladi va ukuvchida samaralirok ishlash moyili, istagi va ishtiyokini shakllantiradi. Bolada paydo bulgan faxrlanish uz kuchiga ishonish xislari bilimlarni uzlashtirish va malakalarni rivojlanishiga xizmat kiladi Kichik maktab yoshidagi bolalarni ukitish jarayoni ukuv faoliyatining asosiy komponetlari ukuv vaziyatlari,ukuv xarakatlari,nazorat etish va baxolash bilan(V.V.Davidov buyicha)tanishtirishdan boshlanadi. Bu borada barcha predmetli xarakatlar akliy rivojlantirishga kulay bulgan sharoitda amalga oshirilishi juda muxim. Agar bola ukuv xarakatlarini notugri bajarsa bu uning ukuv xarakatlarini yo nazorat va baxolash bilan boglik xarakatlarni bilmasligi yoki ularni yaxshi egallamaganligidan bulishi mumkin. Bolaning mustakil ravishda bajarilgan xarakatlar natijalarini uz xatti xarakatlari xususiyatlari bilan takkoslay olishlari unda uz uzini nazorat etish xususiyatlarini ma’lum darajada shakllanganidan dalolat beradi Ukuv vaziyatlarida bolalar ayrim turdagi masalalarni yechish yullari bilan tanishadilar va ularni egallagan zaxoti anik bir masalalarni yechishda amaliy foydalanadilar. Pedagogik psixologiyaning asosiy talablarida boshlangich sinf ta’limi dasturlaridagi kupgina mavzu va bulimlarni urgatish bolalarni ma’lum bir sinfga taallukli namunalarini uzlashtirishga yunaltirish orkali tashkil etilishi kerak deb ta’kidlanadi. Tadkikotlarning kursatishicha. boshlangich sinf ukuvchilarining masalalarni yechishdagi ayrim yul va tushunchalarni yetarlicha egallamaganligi bu tushuncha va yullarni shakllantirishda bolalar barcha kerakli ukuv xarakatlarini bajarishga urgatilinmaganligi natijasidir. Ukuv faoliyatida nazorat va uz uzini nazorat etish kichik maktab yoshidagi ukuvchilarda ukuv xarakatlarini mustakil rejalashtirishi va bajarishni shakllanishida juda muximdir. Bolalar taffakuri va nutkining rivojlanishida ovoz chikarib muloxaza yuritishning va bu uslubdan ukuv jara.nida foydalanishning axamiyati katta Ovoz chikarib muloxaza yuritish va uz yechimini asoslab berish akliy sifatlarni usishiga xizmat kilib. kishi uz muloxazalari va xatti xarakatini taxlil etishi va aiglashini rivojlantiradi Kichik maktab yoshidagi ukuvchilar akliy va ukuv materialini uzlashtirish imkoniyatlari ancha yukori xisoblanadi To‘g‘ri tashkil etilgan ta’limda bu yoshdagi bolalar urta maktablar dasturida kursatilgan bilimlarga nisbatan kuprok bilimlarni tushunishlari va uzlashtirishlari mumkin Kichik maktab yoshidagi bolalarning uziga xos xususiyatlaridan yana biri shundaki shu davrdan boshlab ukuv materialini uzlashtirmaslikning dastlabki belgilari kuzga tashlanadi Uzlashtirmaslikning asosiy sabablari bu akliy rivojlanganlik va ukuvchanlikning birmuncha orkada kolishidir N.S.Leytes muloxazalariga kura inson yoshi kattalashgan sari akliy rivojlanish darajasi birmuncha kutariladi,ukuvchanlik esa birmuncha pasayadi.Kichik maktab yoshidagi bolalarning ukuvchanligi albatta usmir va uspirinlarga nisbatan yukori, lekin usmir va uspirinlarning akliy rivojlanganligi boshlangich sinf ukuchilariga nisbatan yukoridir. Ukituvchining muomala va munosabat uslubi ukuvchining xatti xarakatiga ta’sir kursatadi. Ukituvchining dars jarayenida xar bir ukuvchiga ta’sir kursatishi uchun imkoniyati bor. Ukuv faoliyatining boshlanishi jarayonida bolaning kattalar va tengdoshlari bilan kiladigan muomala­­­­ munosabatlari yangicha tus ola boshlaydi. "Bola-katta" munosabati "bola-ota-ona" munosabatidan tashkarida yuzaga keladi. Chunki, ukituvchi bolaga ota-onaga nisbatan kuprok ravishda normativ talablar kuyadi. Birinchi bor maktabga kelgan bola xali uzini tulik anglashi va uzi xatti xarakatlarini anik bilishi kiyin. Fakat ukituvchigina bolaga .normativ talablar kuyishi, ularning xatti xarakatlarini baxolash mumkin. Uz xatti xarakatlarini boshkalar bilan moslashtirishga sharoit yaratishi mumkin. Boshlagich sinfda ukuvchilar ukituvchi tomonidan kuyiladigan yangi shartlarni kabul kiladilar va ularning koidalariga tula amal kilishga xarakat kiladilar. Bola uchun ukituvchi uning psixologik xolatini belgilab beruvchy asosiy figura xisoblanib. bu xolat uning nafakat sinfdagi balki umuman tengdoshlari bilan buladigan munosabatiga bu munosabat esa uz-uzidan oilasidagi munosabatlariga ta’sir kursatadiyu Shuningdek. bu munosabatlar uning ukuv faoliyati muvaffakiyatini xam belgilab beradi. Ukituvchining ukuvchilariga ta’sir kursatishi va munosabatining kuyidagi uslublari mavjud. Imperativ (avtoritar) uslub bu kattikkullik bulib. bunda ukituvchi ukuvchilarini suzsiz uziga buysinishlarini talab etadi. Lekin nima uchun kattikkullik kilayotganini yoki ukuvchilariga nima uchun uzlarini shunday tutishlari lozimligini tushuntirib bermaydi, shuningdek ukuvchilarini uz xatti xarakatlarini mustakil boshkarishga xam urgatmaydi. Ukituvchi dars davomida ukuvchilaridan jim utirishini, savollarga doimo kul kutarib ukituvchining ruxsati bilan javob berishni, ukituvchining kursatmalarini suzsiz bajarishini talab etadi.
Bunday pedagoglar ukuvchilarning kizikishlari asosida emas, balki asosan ukuv rejasi asosida dars utadilar. Dars davomida xam baxs -munozara uchun deyarli imkoniyat yaratilmagan xolda asosan ukituvchining fikri singdiriladi. Ukuvchilari bilan muomala munosabatda xam ularning individual psixologik xususiyatlari, jumladan, nerv sistemasining ыщzьaluvchanlik darajasini xam e’tiborga olmaydilar. Bu uslub ukituvchini sinfdan, ukuvchidan uzoklashtiradi. Emosional sovuklik sinfda intizomni , lekin ukuvchida yakkalanish, xavotirlik, ximoya kilinmaganlik xissini xam yuzaga keltiradi. Bu uslub sinfda yukori uzlashtirish kursatgichini berishi, lekin bu uzlashtirish asosan fakat xotira evaziga bulib, lekin mustakil tafakkur, ijodkorlik, xozirjavoblik kabi xususiyatlarni rivojlanishdan orkada kolishiga sabab bщladi, unda doimiy xavotirlik uziga nisbatan ishonchsizlini keltirib chikaradi.
Imperativ uslubdagi ukituvchining ukuvchilari ukituvchi sinfda bulmagan vaktlarda uz uzini boshkarish malakasi bulmaganligi uchun xam intizomga mutlako buysunmaydilar. Bu asosan tupolonda namoyon buladi. Bu uslub ukituvchining mustaxkam irodasini kursatadi, lekin bu irodada ukuvchiga nisbatan muxabbat xamda ukuvchining "ustozim meni yaxshi kuradi" degan fikri emas, balki kurkuv xissi mavjuddir.
Demokratik uslub ukituvchi bilan ukuvchi urtasida dustona munosabat urnatilishiga asos buladi. Bu borada darsdagi intizom bu majburiy emas, balki muvafakkiyatga erishishi garovi sifatida tushuniladi. Bu uslub bolalarda ijobiy emosiyani, uziga ishonch, uz muvafakkiyati, yutuklaridan kuvonishi, dustlari bilan faoliyatda xamkorlik xissini beradi. Demokratik uslub bolalarni birlashtiradi. Shu bilan birga uzining faoliyati natijalariga kizikish uygotgan xolda uzi uchun uzi xarakat kilishi lozimligini anglatadi. Uzini uzi boshkarishga, uz xatti xarakatini uzi nazorat kilishga urgatadi. Xar bir ishga ma’suliyat bilan yondoshish xissi ukituvchining shu yoshdagi bolalar bilan demokratik muomala munosabati asosidagina shakllanadi.
Liberal uslub kasbiy layokati yuk bulgan ukituvchilarga xos bulgan uslubdir. Bunday щыituvchi dars jarayonini yaxshi tashkil eta olmaydi.Bunday darslarda xar bir bola щz tarbiyalanganlik darajasiga ыarab щzini tutadi. Bola щz majburiyatlarini yaxshi xis kilmaydi. Muomala munosabatdagi liberal uslub psixologiya va pedagogika fanlari mutlaыo ыarshi bщlgan uslub xisoblanib, bolalar shaxsini shakllantirish va tarbiyalash jarayonida mutlaыo ыщllab bщlmaydi. Shunday ыilib boshlangich sinf щыuvchilari bilan muomala munosabatdagi imperativ uslub asosan maolum bir chegaralarga asoslangan xolda bola shaxsi rivojiga salbiy taosir kщrsatadi. Demokratik uslub щыituvchidan muomala munosabatda juda katta kasbiy maxoratni talab etgan xolda bola shaxsining ijobiy tomonlarini rivojlantiruvchi yagona uslub xisoblanadi. Liberal uslub esa щыuvchini emosional zeriktirmaydi, lekin uning shaxsi rivojiga xam samarali toasir kщrsatmaydi.Ukituvchining munosabat uslubi щыuvchining faolligiga bevosita taosir kщrsatadi.
Kichik maktab yoshidagi щыuvchi faolligini asosan uch xil kщrinishi bor. Bu jismoniy, psixik va ijtimoiy faollikdir
Jismoniy faollik - soglom organizmning xarakat kilishga bulgan turli mavjud tusiklarni yengishga tabiiy extiyejidir. Bu yoshdagi bolalar nixoyatda serxarakat buladilar. Bu jismoniy xarakat bolaning atrofdagi narsalarga kizikish bilan karayetganligi, ularni urganishga xarkat kilayetgani bilan xam boglikdir. Bolaning jismoniy va psixik faolligi uzaro juda boglikdir. Chunki psixik soglom bola xarakatchan buladi, charchagan, sikilgan bola esa deyarli xech narsa bilan kizikmaydi. Psixik faollik bu normal rivojlanayetgan bolaning atrof olamdagi predmetlarni, insoniy munosabatlarni bilishga nisbatan kizikishdir. Psixik faollik deganda bolani uzini bilishga nisbatan extiyeji xam tushuniladi. Maktabga birinchi bor kelgan bolada bir kancha kiyinchiliklar yuzaga keladi. Ularga avvalo bir kancha maktab koidalariga buysunish kiyin. Boshlangich sinf ukuvchisi uchun eng kiyin koida bu dars vaktida jim utirishdir. Ukituvchilar ukuvchilarning doimo jim utirishiga xarakat kilishadi,lekin kamxarakatli, passiv, kuvvati kam bulgan ukuvchigina dars jarayenida uzok vakt jim utira oladi. Ukuvchini kanday kilib maktab koidalariga buysunishga urgatish mumkin? Bu borada ukituvchining ukuvchilari bilan kiladigan muomala munosabat uslubining axamiyati juda katta. Kichik maktab yoshidagi ukuvchilarning muxim xususiyatlaridan biri ulardagi ukituvchiga ishonch xissi bulib bunda ukituvchining ukuvchiga ta’sir kursatish imkoniyati juda kattadir. Bola ukituvchini akl soxibi, ziyrak, sezgir, mexribon inson deb biladi. Ukituvchining obrusi oldida ota-onalar, oilaning boshka a’zolari, karindosh uruglarining nufuzi keskin kamayadi. Shu sababli, bolalar ukituvchining xar bir suzini konun sifatida kabul kiladilar. Demak kichik maktab yoshidagi щыuvchilar rivojida yetakchi bщlgan щыuv faoliyati щыituvchi shaxsi va щыuvchi bilan munosabat uslubining axamiyati juda katta.