Mundarija. Ilk yoshdagi bolalar psixologiyasi

1-3yosh davridagi bolalarning akliy rivojlanishi.

Shuni aloxida ko‘rsatish joizki 1,6-3 yosh bu nutq rivojlanishi uchun senzetiv davr hisoblanadi. Bu davr aqliy rivojlanish asosini idrok va tafakkur xarakatlarining yangi ko‘rinishlar tashkil etadi. 1 yoshli bola xali predmetlarni ketma-ket, sistemali ravishda ko‘rib chiqa olmaydi. U asosan predmetning qandaydir bir ko‘zga tashlanib turadigan belgisiga o‘z e’tiborini qaratadi va predmetlarni shu belgilariga ko‘ra taniydi. Keyinchalik yangi idrok xarakatlarini egallanishi bolaning predmyetli xarakatlarini bajarishdan ko‘z bilan chamalab xarakat qilishiga o‘tishda namoyon bo‘ladi endi u predmetning bo‘laklarini ushlab ko‘rmasdan chamalab idrok eta oladi. 2,5-3 yeshli bola kattalarning bergan namunasi rangi shakli va kattaligiga ko‘ra aynan shunday pryedmetlarni chamalab idrok etgan holda to‘g‘ri topa oladi. Bolalar avval shakliga, so‘ngra kattaligiga va shundan so‘ngina rangiga qarab ajrata oladilar. Bu jarayenda bola bir hil xususiyatga ega bo‘lgan juda ko‘p predmetlar borligini tushuna boshlaydi. Lekin bola rasm chizishni boshlaganida predmetlarni rangini eotiborga olmaydi va o‘ziga yoqadigan ranglardan foydalanadi. Tadqiqotlarning ko‘rsatishiga 2,5-3 yoshli bola 5-6 ta shaklni (doira, kvadrat, uchburchak, to‘g‘riburchak, ko‘pburchak) va 8 ’il rangni (qizil, qovoq sariq, yashil, ko‘k, siyexrang, oq, qora) idrok etishi mumkin. Rang va shakllarning ishlatilishi jixatidan turli hil narsalarda turlicha bo‘lishi sababli bu yeshdagi bolalar ularni idrok etganlari bilan nomlarini aniq bilishlari va o‘z nutqlarida ishlata olishlari birmuncha qiyinroq. Kattalarning bu yoshdagi bolalardan shu rang va shakllarni eslab qolishini talab etishlari noto‘g‘ri bo‘lib, buning uchun mos davr bu 4-5 yesh hisoblanadi. Bu yeshdagi bolalar so‘zlardagi barcha tovushlarni idrok eta oladilar.

Bola 3 yoshigacha o‘zlashtirgan so‘zlar asosan predmet va xarakatlarning nomlarini bildiradi. Nomlar asosan uning funksiyasini anglatib bu predmet yoki xarakatning tashqi ko‘rinishi o‘zgarsa ham uning nomi o‘zgarmaydi. Shuning uchun ham bola predmetlarning nomlarini ishlatilishini funksiyalariga bohlagan holda tez o‘zlashtiradi.
Ilk bolalik davrining boshlariga kelib bolada birinchi tafakkur operasiyalari yuzaga keladi. Buni biz biron bir predmetni olishga xarakat qila olganidan so‘ng esa uni sinchiklab o‘rganishida ko‘rishimiz mumkin. Ularning tafakkurlari asosan ko‘rgazmali xarakatli bo‘lib, u atrof olamdagi turli bog‘liklarni o‘rganishga xizmat qiladi. O‘zidan uzoqroq turgan koptokni biron bir uzunroq narsa bilan itarib yuborish mumkinligini ko‘rgan bola endi mustakil ravishda divan tagiga kirib ketgan koptokni kaltak yerdamida olish mumkinligini tafakkur eta oladi. Bu davrdagi bolalar tafakkurida umumlashtirish katta щrin tutadi. Umumlashtirishda nutq asos hisoblanadi. Masalan, soat deyilishi bola qo‘l soati, osma soat, shuningdek budilpnikni ham tushunishi kerak. Lekin ular turlicha bo‘lgani sabab ularda umumiylikni topish bola uchun birmuncha qiyinroq hisoblanib, bu borada fikrlash yerdamga keladi va umumlashtirishni tashkil etadi, 2-3 yoshli bolalar maolum bir predmetlarni o‘rniga ularning o‘rnini bosishi mumkin deb hisoblagan boshqa narsalardan ham foydalanadilar. Masalan o‘yin jarayonida bola cho‘pni qoshiq yoki termormetr o‘rnida, yog‘ochdan krovat yoki mashina щrniga foydalanishi mumkin. Bir predmetni boshqasi щrnida qo‘llash mumkinligini bilish bola atrof olamni bilishi, щrganishidagi axamiyatli burilish hisoblanadi va u dastlabki tasavvurlarni yuzaga keltiradi. Bu yeshdagi bolalar endi asta-sekinlik bilan kattalar aytib berayotgan ertak, voqyea, xikoyalarni, shuningdek rasmda chizilgan narsalarni tasavvur eta oladilar. Ertak eshitish jarayonida bola ertak qoxramonlarini kimgadir o‘xshatishga xarakat qiladi, u o‘zi mustaqil ertak yeki xikoyalarni to‘qiy olishi ham mumkin. Ilk bolalik davrida xotira bilishdagi asosiy funksiya hisoblanib, u bilishning barcha ko‘rinishlarini rivojlanishida ishtirok etadi. Bu davrda bolaning xotirasi jadal rivojlanadi. Bolaning hayotiy tajribalarni o‘zlashtirishida avvalo xarakatli, emosional va obrazli xotira ishtirok etadi. Bu borada xarakatli va emosional xotira ustunlik qiladi. Xotira bu yoshda asosan ixtiyorsiz bo‘ladi. Bu davrdagi bolalarga ko‘p kitob o‘qib berish natijasida ular uzun ertak va sheor xikoyalarni eslab qoladilar, lekin bunday eslab qolish bolaning umumiy aqliy rivojlanishidan ham, xotirasining individual xususiyatidan ham dalolat bermaydi. Bu ilk bolalik davridagi bolalarning barchasiga hos bo‘lgan nerv sistemasining umumiy egiluvchanligi natijasidir. O‘zi va atrof hayot xaqidagi voqyea va xodisalarda ketma-ketlik borligi uchun ham ularni xali to‘liq ravishda xotirasida saqlab qola olmaydi.