Mundarija: kirish. 1-bob. Huquq manbalari va ularning turlari

1.2.Huquq manbalari tushunchasi va turlari
Huquq manbalari — huquqiy nor-malarning ifoda etilish shakllari. Huquqning birlamchi manbai xalqaro huquqning umume’tirof etilgan normalari va qoidalari hisoblanadi. Bularga BMT Ustavi, Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi (1948) va boshqalar kiradi. Normativ-huquqiy hujjatlar huquqning asosiy manbalari qatoriga kiradi. O‘zbekiston Respublikasida normativ-huquqiy hujjatlarning quyidagi turlarini ko‘rsatish mumkin: O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi; O‘zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy qonunlari; O‘zbekiston Respublikasining qonunlari;  O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qarorlari; O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon va qarorlari; O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari; vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarning huquqiy hujjatlari; mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari. Huquqning eng qadimgi manbalaridan biri huquqiy odatdir. Huquqiy odat uzoq davr mobaynida amalda bo‘lishi natijasida shakllangan, jamiyatda ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan va davlat tomonidan umummajburiy qoida sifatida tan olingan xulq-atvor qoidasi.
Huquqiy pretsedent ham huquq manbai hisoblanadi. Huquqiy pretsedent sud yoki ma’muriy organning yozma yoxud og‘zaki qarori bo‘lib, bu qaror kelgusida barcha shunga o‘xshash ishlarni qo‘rib chiqish va hal qilish uchun asos bo‘ladigan namuna normadir. Huquqiy pretsedentning sud va ma’muriy pre-sedent shakllari mavjud. Sud pretsedenti AQSH, Avstraliya, Buyuk Bri-taniya, Kanada va YAngi Zelandiya kabi umumiy huquq amalda bo‘lgan davlatlarda huquqning manbai sifatida keng qo‘llanadi.
Normativ shartnomalar ham huquq manbai hisoblanadi. Ikki yoki undan ortiq mustaqil huquq sub’ektlari o‘rtasida tuziladigan hamda ularning huquq va majburiyatlarini o‘rnatadigan, o‘zgartiradigan yoki bekor qiladigan bitimlarga normativ shartno-malar deyiladi. Normativ shartnomalar ayniqsa xalqaro huquqda katta ahamiyatga ega. Normativ shartnomalar qatoriga kiruvchi xalqaro shartnomalar sub’ektlariga ko‘ra — ikki tomonlama va ko‘p tomonlama, xususiyatiga ko‘ra — norma o‘rnatuvchi va ta’sis etuvchi shartnomalarga bo‘linadi.
Huquqning tarixiy rivojlanish davrida huquqiy aqida va g‘oyalar huquqning manbai hisoblangan. Musulmon huquqi Qur’on, sunna, ijmo va qiyos huquqning asosiy manbaini tashkil etadi.
Jamiyat, davlat va huquq institutlari rivojlanishi bilan odat huquqning yagona manbai (shakli) rolini yo‘qotdi. Jamiyatning huquqiy vositalarga o‘sib borayotgan ehtiyojlarini qondirishga qodir bo‘lgan yangi manba bu normativ-huquqiy hujjatdir. Bu urf-odatlardan, birinchi navbatda, uning me’yorlari qayd etilishi va nafaqat xotirada saqlanishi bilan ajralib turardi. Binobarin, uning tarkibi ancha aniqroq va ulardan foydalanish osonroq edi. Zamonaviy sharoitda normativhuquqiy hujjat huquqiy normalarni ifoda etishning eng muvaffaqiyatli shakllaridan biri sifatida ularning mazmunini ma’lum bir mamlakatning barcha aholisi e’tiboriga etkazishning juda keng tarqalgan usuli hisoblanadi.
Huquqning birlamchi manbai xalqaro huquqning umume’tirof etilgan normalari va qoidalari hisoblanadi. Bularga BMT ustavi, Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi (1948) va boshkalar kiradi. Normativ-huquqiy hujjat - vakolatli organdan kelib chiqadigan va huquqiy normalarni belgilash, o‘zgartirish yoki bekor qilish to‘g‘risidagi qarorni o‘z ichiga olgan rasmiy yozma hujjat (qonun chiqaruvchi akt). Normativ-huquqiy hujjatlar huquqning asosiy manbalari qatoriga kiradi. O‘zbekiston Respublikasida normativ-huquqiy hujjatlarning quyidagi turlarini ko‘rsatish mumkin.
O‘zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy qonunlari; O‘zbekiston Respublikasining qonunlari; O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qarorlari; O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon va qarorlari; O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari; vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarning huquqiy hujjatlari; mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari. Normativ-huquqiy hujjat qonun manbai sifatida ham afzalliklari, ham kamchiliklari bor. YOzma huquqning ushbu shaklining afzalliklari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: jamoat munosabatlariga faol ta’sir o‘tkazish qobiliyati, chunki davlat huquqiy normalarni amalga oshirish uchun maxsus apparatga ega va bu jarayonni majburlash choralari yordamida ta’minlashi mumkin; samaradorlik, tugatish jarayonlariga tezkor ta’sir o‘tkazish qobiliyati yoki aksincha, majburlash choralari yordamida ma’lum ijtimoiy munosabatlarni rivojlantirish; qonunni qo‘llaydigan shaxslar uchun foydalanish qulayligi, chunki huquqiy normalarning mazmuni normativ-huquqiy hujjatlar matnida qayd etilgan; nihoyat, butun mamlakat bo‘ylab huquqiy me’yorlarni tushunish va amal qilishning bir xilligi - yagona qonun ustuvorligi, fuqarolarning huquqlarini teng himoya qilishdan iboratdir.