Мундарижа Кириш Асосий кисм

Х У Л О С А

Ўзбекистонимиз мустаққиликка эришганидан сўнг, унинг жахон хамжамиятидаги мавқие ва обрўсини кўтариш мақсадида чуқур ижтимоий иқтисодий ислохатлар бошлаб юборилди.

Бугунги кунда рўй бераётган катта ўзгаришлар хўжалик юритиш тизими, унинг шакллари ва тамойиллари, улар замиридаги ишлаб чиқариш муносабатлари хусусидаги тасаввурларини тубдан ўзгартириб юборади.
Миллий иқтисодиётимизнинг шакллантириш жараёни назарий қайта қуриб чиқилмоқда хамда соғлом ақл идрок, жахон хўжалик тажрибаси, умуминсоният қадриятларини устиворлигига ва жамият хаёти барча қуролларини демократиялаш талабларига муофиқ ўзгариб бормоқда.
Яна шу нарса равшанки, иқтисодиёт ўзгаришлари қанчалик машаққатли ва барқарор давом этса, хаёт фаолиятимизнинг бошқа сохаларини ижтимоий жихатдан шунчалик оғриқсиз қайта қуришимиз мумкин.
Бизнингча, иқтисодий ислохатлар жараёнида аввало шуни этиборга олиш керакки, иқтисодий манфаатларининг пировард натижасида бир томондан ўз бунёдкорлик қобилияти туфайли турли шароитларни тобора қулайлаштиришга интилувчи инсон, иккинчи томондан ўз олдиларига қўйилган умумий мақсадга эришиш, ижтимоий орзу умидларини рўёбга чиқариш пайтида бирлашган одамлардан таркиб топган жамият туради. Электр ва магнит ҳақидаги маълумотлар жамият ишлаб чиқариш кучларининг ривожи билан узвий боғлиқ. Электромагнетизм ҳақидаги фанларнинг ривожи кишилик жамиятнинг тараққиёти, техниканинг ривожи ҳозирги замон электротехникаси, радиотехникаси электрокимёнинг ривожида асосий роль ўйнайди. Ҳозирги замон машиналарини электрогенераторларни, моторларни, турли ҳаракатланиш машиналарини, учувчи аппаратлар, космик кемаларни электр ва магнетизмнинг ривожисиз тасаввур қилиш мумкин эмас.
Қадимдан инсоният атмосферада электр ҳодисаларини — учқунни кузатганлар. Бундан икки минг йил олдин электр ҳодисалари — ишқаланиш орқали жисмларда электр ҳосил қилишни, ишқаланган янтарь (янтарь грекча сўз бўлиб, — электрон демакдир) ва бошқа моддалар енгил буюмларни тортишини кузатганлар. Электр ҳодисаларини ўрганиш эса XVII асрдан ривожлана бошлади.
Электр ҳодисаларини ўрганишда биринчи муваффақиятга XVIII асрнинг ўрталарида эришилди. Россияда Ломоносов, Америкада Франклинлар тажрибада атмосферадаги электр ҳодисалари билан ишқаланиш вақтида ҳосил бўлган электрланиш ўртасида умумийлик бор эканлигини исбот қилдилар. Кучли яшин ёки учқун ҳамда қоронғи хонада сочни тараганда пайдо бўладиган учқунлар бир-биридан масштаб жиҳатидан фарқ қиладиган ҳаводаги электр разрядлари экан.
Электрни миқдорий жиҳатдан ўрганиш учун Рихман биринчи электроскопни ихтиро қилди. У юпқа ипга боғланган металл линейкадан иборатдир. Электрланиш вақтида ип линейкадан маълум бурчакга четланганлигини кузатди ва транспортёр билан ўлчади.
Ломоносов атмосфера электрнинг назариясини яратди. Бу назарияга кўра, атмосфера ҳавоси узлуксиз ҳаракатда бўлади. Куёш нурлари ер сиртини қизитади, у ўз навбатида унга яқин бўлган ҳаво қатламини иситади. Иситилган ҳаво юқорига кўтарилади, унинг ўрнига атмосферанинг юқори қатламидан оғир ҳаво тушади. Бир-бирига нисбатан ҳаракат қилаётган ҳаво массаси ишқаланиш туфайли зарядланади ва у катта масштабда ишқаланиш туфайли электрланишни амалга оширади.
Электр ҳодисаларининг табиатини тушунтириш бошланганидан сўнг унинг амалий қўлланилишига ҳам эришилди. Атмосфера электрланишидан сақланиш учун Франклин яшин қайтаргич ишлаб чиқди (металл пластинка яшинни ерга ўтказиб юборади).
Шу тажрибалар асосида Франклин иккита турли хил жинсли электр суюқлиги бўлишлигини айтди ва ҳозирги замон терминалогиясини киритди. Терини шиша таёқчага ишқалашда тўпланган зарядни терида пайдо бўлган “мусбат” деб, жунни смола таёкчасига ишкалаганда тўпланган зарядни “манфий” деб атади. Тажрибалар натижасида шундай хулосага келиндики, бир хил зарядлар бир-бирини итаради, турли хил ишорали зарядлар бир-бирига тортилади. Улар тенг миқдорда қўшилганда нейтраллашади. Шундан сўнг зарядларнинг сақланиш қонуни кашф қилинди. Жисмларнинг барча электрланиш жараёнларида зарядларининг алгебраик йиғиндиси ўзгармай қолади. Физиканинг кейинги ютуқлари кўрсатдики, бу қонун атом ва ядро жараёнлари учун ҳам ўринли экан. Электр зарядининг атом тузилиши ва энг майда элементар заряд бор эканлиги 1909 йилда Р. Милликен томонидан тажрибада топилди. Электр токининг магнит таъсири Эрстед томонидан очилмагунча магнетизм ҳақидаги таълимот алоҳида ўрганилиб келинди. Доимий магнитнинг қонунлари чуқур ўрганилиб, иккита магнит қутби бор эканлиги, бу қутблар ўртасида ўзаро таъсир мавжудлиги: ҳар хил қутблар бир-бирини тортиши, бир хил қутблар эса бир-бирини итариши аниқланди. Магнит қутблари учун Кулон қонуни ўринли эканлиги исбот этилди. Вебер ҳар қандай доимий магнит элементар магнитлар йиғиндисидан иборат деган назарияни яратди.
Кейинчалик, электр токининг магнит таъсири ўрганилгандан кейин Вебернинг бу “молекуляр магнитлар” термини Ампер томонидан унга эквивалент бўлган “молекуляр токлар” термини билан алмаштирилди. Кейинчалик Ампер томонидан элементар электр диполи билан магнит диполининг ҳосил қилган магнит майдонларининг эквивалентлиги исбот қилинди.
Электромагнетизм тарихида энг муҳим воқеа Фарадей томонидан электромагнит индукция ҳодисасининг очилиши бўлди. Бу кашфиёт жуда кўп техник қўлланишларга эга эканлиги ҳаммага маълум. Шундай қилиб, алоҳида-алоҳида ҳисобланиб келинган электр ва магнит ҳодисаларининг бир-бири билан узвий алоқаси бор эканлиги аниқланди.
Ўтган асрнинг 60 йилларида Д. К. Максвелл ва М. Фарадейнинг электр ва магнит майдони бўйича ўтказилган тажрибаларини умумлаштириб, электромагнит майдон назариясини ишлаб чиқди. Максвелл назарияси классик физикани ривожлантиришда муҳим рол ўйнади ва умумий формада жуда кўп сондаги ҳодисаларни, қўзғалмас зарядларнинг электростатик майдонидан тортиб то ёруғликнинг электрмагнит табиатигача бўлган жараённи тушунтириб берди. Бошқача қилиб айтганда, алоҳида ҳисобланиб келинган электр, магнетизм ва оптикани бирлаштирди.
Хуллас XX асрнинг бошларига келиб электромагнит ҳодисалар Максвелл ва Фарадей ишлари билан тугаллангандай бўлиб қолди, чунки электромагнит майдонни бошқарадиган асосий қонунлар топилди, тегишли тенгламалар ёзилди, келажак авлоднинг вазифаси бу тенгламаларнинг ечимини топишдан иборат бўлгандай туюлди. Кейинчалик, маълум бўлдики, ҳеч қандай тугалланганлик ҳақида гап бўлиши мумкин эмас. Электромагнит назарияси ҳам механика сингари унга квант механика қонунлари ва нисбийлик назариясини қўллаш орқали жуда катта ютуқларга эришилди.