Mundarija: kirish bob sharq adabiyotida lirik janrlarning paydo bo‘lishi va taraqqiyoti

Umar Xayyom(1048-yil - 1123/1131-yillar). Balxda tug‘ilgan. Otasi toʻquvchi va chodir sotuvchi (Xayyom — chodir tikish) edi. Avval o‘zi tug‘ilib o‘sgan Balx shahrida, so‘ngra Samarqandda ta’lim olgan. Olim va shoir sifatida erta mashhur bo‘lgan. 1079 yilda uning rahbarligida eng yangi, katta aniqlik bilan fors kalendarini tuzish yakunlandi. Falsafa (qadimgi yunoncha, shuningdek, Avitsenna ta'limoti), matematika, algebrani o‘rganish. Umar Xayyom - Isfahon, keyin Marv rasadxonasi rahbari.
1092 yildan keyin ismoiliylarning mag‘lubiyati, Melikshohning qulashi. "bid'atchi" Umar Xayyom hoji, qariganida Nishopurdagi vataniga qaytib keladi. Qashshoqlikda o‘lim.
Umar Xayyom adabiy merosi. Xayyom ruboiylarning ustasidir. Xayyomga tegishli ikki yuz ellikka yaqin to‘rtlik turli risolalar, antologiyalar sahifalarida, ilmiy kitoblar va qo‘lyozmalar hoshiyalarida sochilib ketgan.
Umar Xayyom she’riyatida dunyo tartibi haqidagi izlanishlar, shubhalar va dadil taxminlar. Dunyoning yomon tartibi haqida o‘yladi. Xayyom ijodining isyonkor ruhi, uning “lahzani qo‘lga kirit!” shiori mazmuni. Umar Xayyom asaridagi sharob va ayollar mavzusi shariat tomonidan dunyoviy lazzatlarning muqaddas taqiqlanishiga qarshi o‘ziga xos norozilik sifatida.
Umar Xayyomning jannat va do‘zax, qismat va qismat g‘oyalarini masxara qilishi, mavjudning mantiqsizligi. Shoir ijodidagi tanqid. Umar Xayyom obrazlarida mangulik, moddiy olam, materiyaning aylanishi, hodisalarning sababiy bog‘lanishi, harakat dialektikasining o‘ziga xos aks etishi. Gul, qozon va oy yuzli go‘zallik tasviri. Barcha odamlarning tengligi g‘oyalari.
Hech qanday kanon, dogmalarni tan olmaydigan lirik qahramon Xayyomning xususiyatlari. Hayot, sevgi, insoniy quvonchlarni kuylash. Xayyom ijodidagi insonparvarlik, ijodining kuchli va zaif tomonlari.
Xakani(Xogoniy, 1120-1199) - so‘fiylik tusidagi odik va falsafiy mazmundagi qasida ustasi. Xoqoniy saroy shoiri. Xakaniyning erk ishqibozligi uning baxtsiz hodisalariga (ziyorat, qamoq va hokazo) sabab bo‘ladi.
Lirik divan Xakani. Masnaviyi Xoqoniy “Ikki Iroq tuhfasi” (ya’ni eron va arab). She’riyatda so‘fiylik obrazi va ob’ektiv dunyo voqeliklarining uyg‘unligi. Tasavvuf sevgisi Xakaniy she’riyatida esa haqiqiy erotizm, ayol go‘zalligi va teran tuyg‘ularini ulug‘lash.
Xakaniy she’riyatida panegirik va falsafaning yaqinlashishi.
“Madain xarobalari” masnaviyi – Sosoniylarning qadimiy poytaxti haqida. Bir paytlar qudratli mamlakat xarobalari haqida fikr yuritish. Odamlarning tengligi, abadiylik va vaqtinchalik, zaiflik, borliqning o‘zgaruvchanligi haqidagi fikr. Abul Qosim Lahutiyning “Kreml” she’ri (XX asr) Xoqoniyning “Madain xarobalari” masnaviyida Nazir sifatida.
Afsonaviy Suxov ta'kidlaganidek, "Sharq - nozik masala", lekin Sharq she'riyati haqida yozish nafaqat nozik, balki eng nozik masala. Bizning butun Evropa hayotimiz bizning fikrimiz bilan erkaladi va erkaladi va, ehtimol, borliq ba'zan xayku chizig‘iga arzimaydi.
Sharq she’riyati haqida gap ketganda, darrov yapon she’riyati yoki xitoy she’riyati janrlari yodga tushadi, lekin negadir sharq she’riyati nafaqat klassik yapon “qofiyasi” emas, balki butun O‘rta Sharq klassikasining butun majmuasi ekanligi unutiladi. Umar Xayyom to‘g‘ri ta’kidlaganidek, go‘yo bizning davrimiz haqida yozadi:
Bu ahmoqlar, haromlar, savdogarlar dunyosida
Qulog‘ingni yop, dono, og‘zingni mahkam yop,
Ko‘z qovoqlarini mahkam yoping - ozgina o‘ylab ko‘ring
Ko‘zlar, til va quloqlarning xavfsizligi haqida.
Binobarin, Sharq ijodini tahlil qilganda tilni, quloqni asrash uchun Sharq she’riyatining birligi haqida gapirish, falsafiy, dunyoqarash jihatidan murakkab bo‘lgan nafaqat xitoy va yapon she’riyatini birlashtirib, birlashtirishga to‘g‘ri keladi. balki Sa’diy va Firdavsiy, Umar Xayyom va Hofizning quvnoq yosh musulmon she’riyati. Aynan shu she'riyat haqida A. S. Pushkin shunday deb yozgan edi: “Sharq uslubi men uchun namuna edi ...”. Va bu bilan bog‘liq holda bunday tahlilning murakkabligi ko‘p marta ortadi.
Ammo dono va rang-barang klassik yapon she’riyati hamon sharq she’riyatining ijodiy rishtalarini oziqlantiruvchi asos bo‘lib qolmoqda.
Yapon she'riyatining ko‘plab she'riy janrlarining tug‘ilishi bir asrdan ko‘proq davom etdi, asosan asoschilar shogirdlari o‘rtasidagi kelishmovchiliklar tufayli so‘ndi yoki yangi butlarning yorqin alangasi bilan yana alangalandi. Yapon she’riyati shakllanishining uchta asosiy davrini ajratish odatiy holdir. She'riyat qadimgi Yaponiya(Sugawara no Michizane, Arivara no Narihira va Ki no Tsurayuki VIII-IX asrlar), o‘rta asrlar she'riyati (Matsunaga Teitoku, Nishiyama Soina, Matsuo Baza XII - XVIII asrlar), Yangi asr she'riyati (Ishikawa Takuboki, Yesano, Kitahara Xakushi - XX asr).
Yapon she’riyatining ikkita asosiy janri – xokku (xayku), ya’ni uch misrali va tanka, ya’ni besh misrali bu o‘n ikki asr davomida o‘zgartirilgan, murakkablashgan va takomillashgan.
Shakllanishining dastlabki bosqichlarida yapon poetikasi “uta” xalq qo‘shig‘idan nariga o‘tmadi. Bunday qo‘shiqlarning asosiy mazmuni odamni o‘rab turgan dunyo haqidagi sodda she'rlar - ohanglar edi, chunki bugungi kunda ular shimoliy xalqlarning qo‘shiqlari haqida to‘g‘ri aytishadi - men nimani ko‘rsam, men kuylayman. O‘sha qadim zamonlarda Yaponiyada faqat bitta she’r shakli bo‘lgan – “tanku”, (qisqa qo‘shiq) va uzun misra – “nagauta” unchalik keng qo‘llanilmagan.