Mundarija: kirish I bob ingliz va o‘zbek xalq ertaklarining janr xususiyatlari

II bob yuzasidan xulosalar
Har ikkala, ingliz va o‘zbek xalq sehrli-fantastik ertaklarining syujeti sarguzasht voqealar tizimidan iborat. Voqealar rivojida tilsim muhim o‘rin tutadi. Uch, to‘rt, besh, olti, to‘qqiz, qirq singari sehrli raqamlar (uch yo‘l, uch aka-uka, uch opa-singil, uch kecha-kunduz, yetti pahlavon, yetti pari, yetti kecha-kunduz, yetti bosh; qirq kecha-kunduz, qirq bahodir kabi an'anaviy ifodalar), ur to‘qmoq, ochildasturxon, oynayi jahonnamo, hayot suvi, sehrli olma, uchar gilam, bulbuligo‘yo, bir sermaganda qirq gaz cho‘ziladigan qilich, sirli sandiq singari jodulangan sehrli predmetlar ertak sujetidagi motivlar yo‘nalishini belgilovchi muhim badiiy unsurlar vazifasini o‘taydi.
Shuni eslatish o‘rinliki, o‘zbek sehrli-fantastik ertaklarning mazmun-mundarijasini tashkil etuvchi motivlar g‘oyat ko‘p va behad rang-barangdir. Ular orasida ayniqsa, sayohat motivi, sarguzasht motivi, sinov motivi, tush motivi, evrilish, befarzandlik, tasodifiy homiladorlik, keksalikda farzand ko‘rish, g‘ayrioddiy tug‘ilish va ulg‘ayish, yetimlik, o‘gaylik singari motivlar ko‘p uchraydi.
Ingliz ertaklarining qahramonlari ko‘pincha ma'lum bir kasb egalari: dehqonlar, savdogarlar, shuningdek qirollar, ritsarlar va zodagonlar ekanligini ta'kidlashimiz mumkin. O‘zbek ertaklarida bunday qahramonlar ko‘pincha kundalik ertaklarda uchraydi, odatda ular askarlar, dehqonlar, yer egalari, kampir yoki keksa odam bo‘ladi. Ingliz ertaklarida elflar, parilar, trollar, devlar, gigantlar haqida hikoya qilinadi, o‘zbek sehrli ertaklarida esa biz hizr, humo qushi qo‘rqmas botir, yalmog‘iz kampir, mo‘jizaviy ajdar, semurg‘ qushi kabi qahramonlarni ko‘ramiz.
Ingliz ertaklarida qahramonlar ko‘proq haqiqiy odamlarga juda o‘xshaydi, o‘zbek ertaklarida esa bu tashqi ko‘rinish va xarakter tavsifisiz jamoaviy tasvirdir, ko‘pincha qahramon o‘zgarmagan har qanday xarakterli xususiyatga ega. Butun ertak davomida ingliz ertaki qahramoni o‘zgarishi mumkin, o‘zining ustun jihatlari va kamchiliklariga ega bo‘lgan oddiy odamdan jamoat himoyachisiga aylanadi.
Ingliz va o‘zbek ertaklarini solishtirsak, biz ular orasidagi juda ajoyib farqni ko‘ramiz, bu o‘zbek ertaklari fantastika, sehr, voqealarning kutilmagan burilishlari, taqiqning buzilishiga asoslanganligidadir. Ingliz ertaklari kundalik hayotdan ba'zi kundalik faktlar va voqealarga asoslangan, ya'ni ingliz sehrli ertaklarida juda kam sehr mavjud. O‘zbek sehrli ertaklari esa kuchli mubolag‘aning ishlatilish xususiyati bn ajralib turadi. Biroq, barcha ertaklar yaxshilik va yomonlikning to‘qnashuvi ustiga qurilgan bo‘lib, u odatda yaxshilikning g‘alabasi bilan tugaydi. Shuni ham ta'kidlash kerakki, ingliz ertaklarida ko‘proq shafqatsiz natijalar, yovuzlik qattiq jazolanadi. O‘zbek ertaklari yanada optimistik yakun bilan ajralib turadi. Ko‘pincha o‘zbek ertagi to‘y ziyofati, butun dunyo uchun ziyofat bilan tugaydi, bu o‘zbeklarning taomga bo‘lgan alohida munosabati uchun hurmatdir. Axir, boy dasturxon - bu butun jamiyat bilan bo‘lgan o‘zbek oilasida farovonlik, baxtning belgisidir. Ingliz ertak qahramoni uchun baxt moddiy boylik orttirishda, o‘zbek ertaklarida esa adolat g‘alabasi targ‘ib qilinadi. O‘zbek ertaklarida kechirim va tavba motivlari ("Ayoz") ham juda tez-tez eshitiladi va ingliz ertaklarida hikoya ba'zan uzilib qolganga o‘xshaydi, ertak tugamaganga o‘xshaydi. Aniq xulosa yo‘q, vaziyatning oddiy tavsifi beriladi.
Sehrli ertaklardagi sehrli predmetlar obraziga eʼtibor qaratilsa, ularning quyidagi tiplari mavjudligi anglashiladi:

1. 
   Sehrli uy-ro‘zg‘or buyumlari: ochildasturxon, sehrli stol, stul, eshik, deraza, duxovka, mo‘ri, ur to‘qmoq, xumcha yoki qaynar xumcha, sehrli pichoq, sehrli qoshiq, sehrli idish, sehrli shisha idish, sehrli gilam, supurgi.
   
2. 
   Sehrli kiyim kechaklar: sehrli qalpoq, etik, boshmoq, sehrli to‘n yoki sehrli palto.
   
3. 
   G‘aroyib oziq-ovqat va ichimliklar: non, bo‘g‘irsoq, suv va hokazo.
   
4. 
   Sehrli meva va sabzavotlar: olma, shaftoli, olxo‘ri va hokazo.
   
5. 
   Sehrli o‘simliklar: daraxtlar (olma daraxti, apelsin daraxti, yong‘oq daraxti, naʼmatak butasi, gullar, loviya….
   
6. 
   Sehrli joy nomlari: bog‘lar, saroylar, o‘rmonlar, tepaliklar, qirolliklar, shaharlar.
   
7. 
   Sehrli hayvonlar va jonzotlar: chig‘anoq, kiyik, sher, ayiq, bo‘ri tulki, buqa, sigir, ot, eshak, qurbaqa, qurt, ajdarho.
   
8. 
   Sehrli qush va parrandalar: oltin g‘oz, oltin tojli xo‘roz, sehrli tuxum qo‘yadigan tovuq, kabutar, bulbuligo‘yo, Anqo, Semurg‘.
   
9. 
   Sehrli taqinchoqlar va bezak asboblari: uzuk, sochbog‘, tumor, oyna, taroq, surtma, sehrli tamakidon, sehrli hamyon.
   
10. 
    Sehrli qurol-yarog‘lar: qilich, pichoq, dubulg‘a.
    
11. 
    Sehrli musiqa asboblari: nay, rubob, doira, dudka, arfa, karnay.
    
12. 
    Sehrli mehnat qurollari: tegirmon, urchuq, charx, qaychi, arra, bolta.
    

Tadqiqot jarayonida ingliz va o‘zbek xalq ertaklaridagi sehrli zargarlik va bezak asboblari hamda sehrli tig‘li predmetlar o‘rganildi va taqqoslandi. Sehrli taroq, sochbog‘, oyna, tamakidon, uzuk, sehrli qaychi, pichoq, qilich kabi buyumlar kuzatildi va ular turli badiiy vazifalarda kelishi aniqlandi. G‘aroyib buyumlarning shakli va vazifasi millatlar mentaliteti, madaniyati, urf odatlari va eʼtiqodlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Ingliz va o‘zbek xalq ertaklarini tadqiq qilish shuni ko‘rsatdiki, o‘zbek xalq ertaklarida g‘aroyib buyumlar son jihatdan ingliz xalq ertaklaridagi g‘aroyib buyumlardan ustun turadi. Bu esa o‘z navbatida o‘zbek ertaklaridagi magik predmetlarning badiiy vazifalarining ham ko‘pligini ko‘rsatadi. Masalan, 30 dan ortiq ingliz xalq ertaklari o‘rganilganda faqat bitta sehrli oyna obrazi uchradi va u dunyoda sodir bo‘layotgan hodisalarni ko‘rsatish xususiyatiga ega ekanligi ko‘rildi. Ushbu badiiy vazifa o‘zbek ertaklaridagi oynada ham uchraydi. Ammo o‘zbek xalq ertaklarida tilsim oyna obrazi ko‘p uchrashi va vazifalari ham ko‘pligi tasdiqlandi. Sehrli tamakidon obrazi o‘zbek xalq ertaklarida uchramaydi. Chunki bu g‘arb madaniyatiga xos predmet bo‘lib, g‘arbdan sharqqa kirib kelgan hisoblanadi va o‘zbek xalqi orasida keng qo‘llanilgan emas. Sehrli uzuk obrazi har ikkala xalqning folklor namunalarida uchraydi, lekin vazifalari va xususiyatlari jihatidan farqlanishi yaqqol namoyon bo‘ldi. Ingliz ertaklarida uzukning evriltirish xususiyati kuzatilmadi.
Ushbu bobning maqsadi ingliz va o‘zbek ertaklaridagi sehrli taqinchoqlar va bezak asboblarini o‘rganish, taqqoslash va ularning o‘xshash hamda farqli jihatlarini tadqiq qilish edi. Tadqiqot jarayonida har bir xalqning 30dan ortiq ertaklari tahlil qilindi va ulardagi tilsim predmetlar taqqoslandi. Natijalar shuni ko‘rsatadiki, har ikkala xalq ertaklarida sehrli taqinchoqlar va bezak asboblari mavjud bo‘lib, ular turli shakl va badiiy vazifalarda keladi hamda ularning o‘xshash va farqli jihatlari mavjud.