Mundarija Kirish I bob. O‘zbek tilshunosligida morfologiya bo‘limining o‘rganilishi

1-topshiriq. Ko‘plik qo‘shimchasining uslubiy ma’noda qo‘llanishiga misollar
toping.
2-topshiriq. So‘z va qo‘shimchalar ifodalaydigan ta’sirli baho haqida yodingizda
qolgan tushunchalarni ayting.
Eslang.
Ta’sirli subyektiv (shaxsiy) baho beruvchi qo‘shimchalar so‘zlovchining shaxsga,
biror narsa yoki harakat, holatga bo‘lgan munosabatini ifodalash bilan uslubiy
ma’noga ega bo‘ladi.
Ma’lumki, o‘quvchilar o‘z nutqlarida kichraytirish, erkalash otlaridan unumli
foydalana olmaydilar. O‘zbek milliy an’analari qayta jonlanayotgan, o‘z mavqeini
tiklayotgan bir davrda bu qo‘shimchali so‘zlar alohida ahamiyat kasb etadi. Buning
boisi shundaki, yuksak madaniyatli o‘zbek ziyolilari oilalarida azaldan bolalarga,
ota-onaga, qavm-qarindoshlarga, umuman, suhbatdoshlarga yuksak hurmat bilan
murojaat etish shaxsning o‘z-o‘ziga bo‘lgan hurmat belgisi bo‘lgan. Shuning
uchun o‘zini hurmat qilgan shaxs suhbatdoshini hech qachon sensiramasalan,
murojaat so‘zlarini, atoqli otlarni erkalash, hurmat qo‘shimchalarisiz ishlatmas edi.
So‘zlovchi shaxs ma’naviy, madaniy jihatdan qancha boy bo‘lsa, uning
kichiklarga, tobelarga murojaati shuncha samimiy va latofatli bo‘lgan. Bu badiiy
adabiyotimizda onda-sonda bo‘lsa ham uchrab turadi. Yozuvchi Pirimqul
Qodirovning «Yulduzli tunlar» romanida Mirzo Boburning ashaddiy dushmani
Shayboniyxonning o‘g‘li, tug‘ishgan opasining farzandi Xurramshoh bilan suhbat
sahnasi, Abdulla Qodiriyning «O‘tgan kunlar» romanida Yusufbek Hojining o‘gli,
xotini, kelinlari, xizmatkori bilan suhbat sahnalari buning misoli bo‘la oladi.
Bunday shirin muomala har bir madaniyatli o‘zbek oilasi uchun xos xususiyatdir.
Buni erkalash, kichraytirish qo‘shimchalarining qo‘llanish doirasini kengaytirish
orqali, amalga oshirsa bo‘ladi. Shu sababli, «Ot» so‘z turkumini o‘rganishda milliy
tarbiyaning bu qirrasi o‘qituvchining diqqat markazida bo‘lishi lozim”.34
Mualliflar ot so‘z turkumi ichida o‘rganiluvchi ushbu qo‘shimchalarning
o‘qitilishi qanchalik muhim ekanligi ta’kidlab o‘tgani holda, ularni qanday o‘qitish
zarurligi to‘g‘risida o‘zlarining tavsiyalarini bermaydilar.
Morfologik qo‘shimchalar uslubiyatini o‘rgatishda ham an’anaviy, ham
innovatsion ta’lim usullaridan foydalanish mumkin. Ularning har ikkisidan ham
to‘g‘ri foydalanish darsda yaxshi samaraga erishishga yordam beradi. Maktablarda
shu vaqtgacha qo‘llanilgan an’anaviy o‘qitish mеtodlari xilma-xil bo‘lib, kеng
tarqalgan va eng ko‘p qo‘llaniladigan turlari quyidagilardir:
1) o‘quv mavzusini og‘zaki bayon qilish;
2) suhbat;
3) darslik va kitob bilan mustaqil ishlash;
4) dеmonstratsiya, illyustratsiya (tasvirlash, rasmlar bilan ko‘rsatish) va
ekskursiya;
5) og‘zaki, yozma mashq hamda grafik ishlar, maktab ma’ruzasi;
6) amaliy mashg‘ulotlar (laboratoriya ishi, masala ishlash)35.