Mundarija kirish

2.3. XI-XV asrlarda O’rta Osiyoda maktab va madrasalarda o’quv

mashg’ulotlari

IX -XV asrlardagi maktab va maorif tizimi haqida bizgacha juda oz ma’lumot yetib kelgan. Barcha bor manbalar, asosan XVII – XX asrlardagi maktablar ahvolini xarakterlaydi holos. Bu davrda mavjud bo’lgan ta’lim – tarbiyani ikki asosiy turga ajratish mumkin ular:

1. Diniy ta’lim-tarbiya

2. Dunyoviy ta’lim-tarbiya

Diniy ta’lim islom dini asoslarini – Qur’on, Sunna, shariat qoidalarini o’rgatishni nazarda tutsa, dunyoviy ta’lim ijobiy ilmlarning o’rganishni maqsad qilib olgan edi.

Ibn Xaldun XIV – XV asr Islom mamlakatlarining turli yerlarida amalga oshirilgan ta’lim – tarbiya muassasalari ustida to’xtalib, islom dunyosining barcha mamlakatlarida balalarni “o’qitishning asosini Qur’onni o’rganish tashkil etadi” deb yozadi.

Bu davrda oily tabaqa feodallari uchun mo’ljallangan dunyoviy ta’lim – tarbiya ham mavjud bo’lib bunga doir masalalar “Qobusnoma” asarida anchagina keng yoritilgan. “Qobusnoma”da dunyoviy bilimlarni qanday iqlib o’rganish, nimalarni bilish zarurligi haqida hikoya qalinadi.

Ma’lumki musulmon ta’lim sistemasi ikki asosiy bosqichdan iborat edi: ibtidoiy maktablar va o’rta madrasalar. Biroq bu bilim o’choqlaridan tashqari maxsus boshlang’ich ta’lim maktablari: qorixona va dolialxonalar ham mavjud edi. Musulmon ruxoniylari xalqni o’z ta’sirlarida saqlash madsadida maktablarning butun tashkiliy ishlarini o’z qo’liga oldi. Maktablar aholi o’rtasida

Islom dini asoslarini o’rgatuvchi va targ’ib etuvchi asosiy omil edi.

Butun O’rta Osiyo territoriyasida bo’lganidek, Mavoraunnahr shaxrida ham maktablar xususiy edi. “Maktab qurish hamma vaqt xudojo’ylik ishi sanalardi, chunki musulmon maktabida o’qitishdan bo’lgan asosiy maqsad bolani Qur’on o’qishga, hamda lozim duolarni o’rgatishdan iborat edi”.

36

Asrlar davomida maktablarda bir xildagi o’qitish va tarbiya metodlari

qo’llanilardi. O’qish kitoblari titilib ketgan paytda ruhoniylar ularni qayta ko’chirar yoki ularga sharxlar bitardilar. Xuddi Ulug’bek davrida bo’lgani singari, oktabr revolyutsiyasigacha bo’lgan davrda ham maktablardagi o’qitish shakllari va metodlarida unchalik o’zgarish yuz bermadi.

Biroq shuni ham ta’kidlosh lozimki, eski maktabda iqtodorli talabalargina o’qishni xatm qila olar, sovet davridagi kabi plan bajarish uning uchun yot edi. Bilimlar mustahkam egallanar, domlalar qog’ozga qaramasdan yod olgan bilimlarini o’z shogirdlariga berishar edi. O’sha davrda mavjud bo’lgan maktablarning aniq sonini aytish qiyin, chunki maktablar yerli amaldorlarning ruhsati bilan istalgan paytda ochila berardi. Maktabdagi o’quvchilar soni ham yilning serhosil yoki qurg’oqchil kelishiga bog’liq edi. Xosil yaxshi bo’lgan yillari o’quvchilar soni ko’payar, kamhosil yillari esa kamayardi. Dehqonlar o’z bolalarining o’qishu uchun pul to’lay olmas va ularni maktabdan chiqarib olardilar. Odatda maktablar uchun alohida maxsus binolar ajratilmasdi. Ular ko’pincha qorong’u, zah masjid binolarida, sinf mashg’ulotlari uchun sira ham moslashtirilmagan xonalarda elementar maktab jihozlaridan mahrum binolarda

joylashgan bo’lardi.