Mundarija kirish


Download 1.38 Mb.
bet15/31
Sana03.06.2020
Hajmi1.38 Mb.
#114278
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   31
Bog'liq
document- pdf.io - 1



bolalar ertalabdan to qora kechgacha oqishar edi.

Mavjud ananalarga muofiq har bir talaba maktabda kitobni domla tomonidan belgilanadigan ketma-ketlikda oqirdi. Oquv rejalari va dars jadvali yoq edi. Oquvchilar sinflarga ajratilmas edi. Oquvchilar organilayotgan predmetning xarakteriga qarab guruhlanar esi: masalan: taxtaxonlar” domla tomonidan taxtachaga yozilgan alfabitni organuvchilar, abjadxonlar” Abjadni organuvchilar, xaftiyakxonlar” Xaftiyakni o’rganuvchilar, quronxonlar” “Quronni oqauvchilar va h.k. oquvchilar sinfdan sinfga kocjirilmas, balki etap asosida oqitilardi. Talabalar hozirgidek bilimlariga baho olmas, sinf jurnali ham yuritilmas edi. Agar oquvchi yaxshi javob bersa, oqituvchi tomonidan taqdirlanardi.

Mashgulot odatda tekstni oqish bilan boshlanar, keyin har bir oquvchi individual topshiriq olardi. Bazi maktabdorlar avval peshqadam talabalarni oqishga majbur etar, keyin esa ortacha oqiydiganlar va oxirida esa eng kichik va yomon oqiydigan oquvchilarga diqqat qilishardi. Boshqalari esa darsni sorashni orta guruhdan yoki shunchalik chetdan boshlashardi.

Maktabda oqish ertadan to kechgacha davom etar, tushdan song faqatgina eng kichik bolalargina uyga javob berilardi. Tanaffus donlaning xoxishi bilan berilar, bolalar juda kam dam olar, bu vaqt faqat ovqatlanish uchun etardi xolos. Uyi yaqinlar uylariga ovqatlanib kelish uchun javob berilar, qolganlar maktabda oz uylaridan olib kelgan yeguliklarini yerdilar.

Oquvchilar guruhlarida har xil yosh va tayyorgarlikdagi talabalar ozlariga topshirilgan vazifani zor berib qichqirib takrorlashi natijasida darsxona shovqin-suronga tolardi. Bunday jonga teguvchi, tushunmasdan yodlash, qiroatxonlik ulardagi qiziqishni sondirardi, qobiliyatlarini otmaslashtirib, xavfsalasiz qilib qoyardi.



Maktablarda davomat past bolar, kunida bir necha talaba dars qoldirar, darsdan qochganlar ham bolardi. Bunday paytlarda qochoq oquvchilar chalpak” usulida, yani zambarlarda yotqizib zo’rlik bilan maktabga olib kelinar, domla

39

qochoqlarni turli xilda jazolar edi. Aybdorlar xaqoratlanib raxmsizlarcha

kaltaklanardi. Tarbiyaning bunday usulini oqlash uchun odatda quyidagi aforizm esga olinardi: tayoq zarbidan xatto ayiq ham mulla boladi”. Domlalar yana zor berib, u dunyoda dozah otidan faqat gavdaning tayoq yegan joyigina omon qoladi, deb ishontirishga urinardilar.

Oqaish talimi xarf qoshish metodida olib borilar, bunda tovush emas, balki xarf nomi asos bolib xizmat qilardi. Sozlarning tovush tarkibi taxlil qilinmas, shuning uchun tovushlarning bir-biriga qoshilishi mavhumligicha tushunilmasdan qolardi. Oquvchilar har bir xarf malum bir tovushni anglatishini xayollariga ham keltirishmasdi.



Oqishga o’rgatishning bunday mexanik xarakteri, bir xil matnni kop marta takrorlashga majbur etar, oquvchi mazmuniga tushunmasa ham domla oqiganini takrorlagani takrorlagan edi. Bunday talim kopga chozilar, Taborak” surasidan boshlab, endi xarf qo’shish metodi oz o’rnini butun-butun sozlarni oqishga boshatardi. Bu suralar Ulugbek davrida ham ana shunday oqilardi.

Birinchi oqish kitobi sifatida Quronning birmuncha qisqartirilgan qismi “Haftiyak” qollanardi. Bu kitob bilan talabalar 1- 2 yil mashgul bolardilar, uni oqib tushunish shunday qiyin ediki, bechora talabalar to oqib tugatguncha muqaddas Haftiyakning bir necha nusxasini qoldan otkazardilar.

Shundan song Quron o’rgatilardi. Qurondan song Chor kitob” tortta kitobdan iborat asarlar toplami o’rganilardi. Bu kitob fors, tojik tilida yozilgan bolib, uning 3 qismi she’riy, 1 qismi nasrda yozilgan edi. Chor kitob” organilgach oquvchilar Sadiy Sheroziyning (1184-1291) Guliston va Bo’stonini va Farididin Attorning (1084-1187) Mantiqut tayr asarini organishga tutinardilar.

Maktabda arifmetik va boshqa maxsus predmetlar odatda o’rgatilmas, ayrim maktablardagina bazi layoqatli talabalarga arifmetikaning eng elementar xisoblari kopaytirish, ayirish, qoshuv, boluv orgatilardi.

Bazi maktablarda ozuvchilarga xusnixat otilardi. Mashq qilish uchun xusnixat namunasi sifatida Mufradot” va yoki Nusxai mufradot” qollanilardi.

40

Bu kitob turli xil variantlarda chiroyli yozuv xarflari toplamidan iborat edi. Bundan



tashqari unda xusnixatning kishi hayotida oynaydigan roli haqida she’rlar ham keltirilgan edi.

Xatga orgatish kitobat qilish yani kitoblarni kochirish bilan tugallanardi. Bu shunday mashaqqatli qiyin ish bolganidan juda kamdan kam kishi bu sanatni egallay bilardi. Maktablarda qizlar oqitilmas, ularning juda ozchiligi davlatmand oilalarning farzandlari uyda muallima bibixalfalar yoki savodli ota onalar qolida oqishardi. Bu bibixalfalar kopincha imom yoki mullaning xotini bolardi. Bibixalfa talimni eng zarur xisoblangan hajman ixcham arab tilidagi duolarni o’rgatishdan boshlanardi. Mazmuni nomalum onga yaqin duolarni yod oldirgach, xarf o’rgatishga otardi. Qamish qalamlar yordamida taxtachaga yozilgan arab xarflarini bolalar xotirlab qolishlari va nomini yod olishlari lozim edi. Birinchi xarf o’rganilgach, ikkinchi va uchunchi xarfni o’rganishga otardilar3. Talimning keyingi bosqichlarida bibixalfa Xaftiyakdan malum bir gapni oqir qizlar esa tovush va soz talaffuzini uning orqasidan takrorlab borishardi. Undan song Kalomullo” otilardi. Xaftiyak singari, uni ham birdaniga oqishardi biroq Xaftiyak” Quronga qaraganda tezroq oqilardi. Uchinchi, tortinchi yilga kelib, qizlar tojik tilida yozilgan Chor kitobni organardilar. Ular bu kitobning uvadasi chiqib ketguncha rosa yodlagach, uning diniy mazmunini o’rganishga kirishar, bu talim ularning aql farosatlarini otmaslashtirardi xalos. Talimning tortinchi va beshinchi yiliga kelib, qizlar diniy marosimlarda amaliy ravishda ishtirok etishga orgatilardi. Qizlarga Quron o’rgatilmasdi. Ularni yozishni o’rganish man etilgan edi. Qizlarning ham ota-onalari bibixalfaga oqish uchun haqni sovga salom va pul tarzida tolashardi4. Bibixalfada oqigan qizlar diniy marosimlarni otkazish: roza tutish, qurbonlik, komish marosimlarida qatnashish va namoz oqish kabi zaruriy ijtimoiy marosimlarni o’rganishardi. Orta asr musulmon maktablaridagi talim XIX asrga qadar ana shunday tartibda davom etib kelardi. Talim jarayonida bu davrda yo dolish, kitoblardan kam tushunarli bolgan bazan
3 Sabitov N.Maktabi i Medrese u kazaxov. Alma Ata, 1950 21 c

4 Karang: Sabitov N. Mektebi I medrese u kazaxov. Alma Ata 1950 21 c

41

mazmunini umuman tushunmaslikdan tekslarni kochirish bilan izoxlanardi.



Talimning barcha qiyinchiliklari oquvchilarning gardaniga tushardi. Oqish ogirligidan kopchilik oquvchilar elemantar savodga ega bola olmay maktabni tashlab ketishardi. Xalq orasida tarqalgan Oqish igna bilan quduq qazishdir degan maqol ana shuning uchun paydo bolgan edi. Juda ozchilik orta asr maktablarida yetarli tayyorgarlikka ega bolgan professional oqituvchilar dars berar, bu maktabda oquvchilarning malum qismigina oqish, yozish, arifmetika qoidalari, eski adabiyotning bazi namunalari, geografiyaga doir umumiy tushunchalarga ega bolish naib etardi. Ilmiy bilimlar uzoq mashaqqatli talim natijasidagina egallanardi.

Bir qator Durrul Aji”, Xidoyai Sharif”, Arabul - Mutallimin” kabi diniy – axloqiy kitoblarda oquvchilar amal qilishi moljallangan qoidalar keltirilardi. Misol tariqasida ulardan bazilarini quyida keltiramiz: Kimki ilmni, olimlar va oz domlasini xurmat qilmasa, u ozi organgan bilimlardan xech qanday bahramand bololmaydi”, Xushmuomila, tarbiyali oquvchi xech qachon oqituvchisidan oldinda yurmasligi kerak, uning hzurida kop gapirmasligi lozim”, Oquvchi darsga toza, ozoda, belgilangan vaqtda xozir bolishi lozim. Darsga kelar ekan, u domasi otirgan xona eshigini taqqillatmasligi, balki uning chiqish eshik orqasida chordona qurib otirgan xolda yoki tik turib kutishi lozim. Oqituvchi shaxsiga bolgan bunday talablar mullavachchaning ilm fanga, ozi yashagan jamiyat ziyolilariga, ozidan kattalarga bolgan xurmat-izzatni tarbiyalashni nazarda tutadi. Bu qoidalarda amal qilgan talabalar katta yutuqlarga oz chidam va irodalari bilan erishardilar. Albatta kopchilik kambag;aol ota-onalar oqishga pul tolay olmaganlari uchun oz farzandlarini undan chiqarib olishardi. Bundan tashqari kambagal dehqon bolalari yo oz uyida yoki boy dalasida ishlashga, ota-onasiga yordam berishga majbur edilar.

Shunday qilib ijtimoiy tanlash yuz berar, buning natijasida maktabni bitirgan savdogarvachcha, boyvachcha va ruxoniylarning ogillarigina madrasada talimni davom ettira olishardi.

42

Shu kunimizga qadar eski maktab talimi hayotiy ehtyojlaridan goyatda



uzoq, sxolostik talim edi, dehan aqidalar mavjud edi. Alifbening bir-ikki yil davomida mashaqqatli yodlanishi, chidam va xafsalasi bilan uch-tort yil muqaddas Quronni yod olish, uni sharxlay bilish oquvchilarda insonparvarlik tuygularini uygotishi tog’risida esa lom-lim deyilmasdi. Bu maktab va unda talim beruvchi domlaning ustun tomonlari ham mavjud edi. Bular bizningcha, quyidagilar:

I. Maktab va jamiyatning bir qismi sifatida mavjud edi, talabalar va domlalar xalq marosimlarida faol ishtirok etishar, otmishga ota-bobolar, ota-onalar xotirasida nihoyatda ezozlanardi.

II. maktab joylarda asosiy marifat ochogI xisoblanar, domlalar axolining xar bir marosimida ishtirok etar, ularga islom mohiyatini tushuntirib berar, urushganlarni yarashtirar, yer suv va boshqa janjallarni qozixonaga borib yetmasidanoq hal qilishda bosh qoshishar edi. Eski maktabning xalq bilan yaqinligi hozirgi zamon maktablarida bolanida edi, nur ustiga alo nur bolgan bolardi.


Download 1.38 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   31




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling