Mundarija

Tadqiqot metodi. Kuzatish va tavsifiy bayon. 

Tilning tabiati, mohiyati, jamiyatda tutgan o‘rni, ichki mexanizmi va ishlash 

tamoyillarini ilmiy nazariy jihatdan idrok etishga intilish, uni ta’riflashdagi turlicha 

nuqtai nazarlar ifodasida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Jumladan, 1) til ijtimoiy ahamiyati 

e’tiboriga  ko‘ra: kishilar o‘rtasidagi eng muhim aloqa quroli bo‘lib, xabar yetkazish, 

saqlash va qabul qilish vositasidir; 2) ichki qurilish nuqtai nazaridan: til turli unsurlar va 

ularning o‘zaro munosabatini ta’minlovchi qoidalar kombinatsiyasidir; 3) doimiy 

barqarorligi, yashovchanligi jihatidan: til jamiyat a’zolarining umumiy faoliyati mahsuli 

bo‘lib, nutq tovushlarining doimy muayyan ma’no doirasida birlashuvi asosida yuzaga 

chiquvchi hosiladir; 4) aloqa almashuv (kommunikatsiya) nazariyasiga ko‘ra: til ma’no 

tashuvchi kodlar majmuyidir.   Yuqoridagilardan kelib chiqib, aytish mumkinki, til 

bevosita kuzatishda berilmagan ijtimoiy hodisadir. U jamiyat a’zolarining ongida 

---

 

8 

yashovchi, ular uchun tayyor, umumiy, majburiy bo‘lgan hamda fikrni shakllantirish va 

uni nutq jarayoni asosida ifodalashga xizmat qiladigan unsurlar va bu unsurlarni o‘zaro 

birikishi, bog‘lanishini belgilovchi qonun-qoidalar yig‘indisidan iborat murakkab 

sistemadir. 

     Nutq esa til tizimida mavjud birliklar va qoidalarining so‘zlash qobiliyati 

asosida  yakka shaxs tomonidan muayyan kommunikativ (xabar berish, xabar olish) 

maqsadni amalga oshirish  uchun ro‘yobga chiharilishidir. Tilning umri uni yaratgan 

xalq umridek uzoq muddatli, xizmat doirasi keng, doimiy rivojlanib boyib boruvchi, 

hajmi o‘lchovsizdir. Nutq esa umri qisqa, hajman chegarali bo‘lib, monolog, dialog, 

polilog holatda, og‘zaki va yozma shaklda hamda turli badiiy janrlarda (roman, she’r, 

drama) yuzaga chiquvchi hosiladir. Shunday qilib, til va nutq orasidagi dialektik aloqani 

quyidagicha umumlashtirish mumkin: 

1.  Til  bevosita  kuzatishda  berilmagan  aloqa  imkoniyati  -  nutq  esa  ushbu 

imkoniyatning voqelanishi, ro‘yobga chiqishidir. 

2.  Til barcha uchun umumiy – nutq esa har bir kishining  xususiy faoliyatidir. 

3.  Tilning  faoliyat  muddati  cheksiz,  uzoq  –  nutqning    faoliyat  muddati  esa 

cheklangan, qisqa. 

4.  Tildan foydalanish imkoniyati makon va zamon bilan bog‘liq emas – nutq jarayoni 

esa muayyan makon va zamon bilan bog‘langan bo‘ladi. 

5.  Til birliklari miqdoran chegaralangan – nutq birliklari esa cheklanmagan, davomiy 

bo‘ladi. 

6.  Til barqaror (statik) hodisa – nutq esa doimiy harakatlanuvchi (dinamik) hodisadir. 

Til  va  nutqqa  xos  bu  kabi  umumiy  va  xususiyliklarning  mohiyatini  ilmiy  asosda 

o‘rganuvchi  fan  tilshunoslik  fanidir.  Tilshunoslik  fani  tarkiban  fonetika,  fonologiya, 

grafika,  orfografiya,  orfoepiya,  leksikologiya,  semasiologiya,  leksikografiya, 

morfemika,  grammatika  kabi  bir  qancha  mustaqil,  ayni  paytda,  o‘zaro  uzviy  bog‘liq 

bo‘lgan bo‘limlardan tashkil topadi.