Muomala madaniyatining milliy xususiyatlari

So’zlashuv madaniyatining milliy xususiyatlari

Ma’lumki, har bir talafifiiz qilingan jumlada talaffuz qiluvchining ruhiy-aqliy olami aks etib turadi. Ya’ni, u so’zni qanday va qay tarzda qo’llay olishi bilan suhbatdoshiga o’zi mansub bo’lgan ichki olam, uni qonun-qoidalari haqidagi xabar mazmunini ham, etkazadi. Awalo, so’zlovchi ongida olam haqidagi biror xabar, fakt mavjud bo’ladi. Qaerda tovush obrazi talaffuz qilingan ongdagi tushuncha bilan uyg’unlashsa, o’sha erda ko’ngildagidek muloqot yiizaga keladi. Aksincha, tovush obrazi tinglovchi ongida biror tasawur-tushun-chani uyg’otmasa, bundan muvoffaqiyatsiz muloqot yuzaga keladi. Shu bois nutqiy muloqotda so’zlovchi va tinglovchi o’rtasidagi munosabat g’oyatda muhim hisoblanadi. Agar so’zlovchining ham, tinglovchining ham so’zi ko’cha-jargon so’zlar bilan to’lib-toshgan bo’lsa, fikrini qiynahb, poyma-poy gapirsa, talaffuzi noto’g’ri bo’lsa, bu holatda eng mazmundor suhbat ham o’z mohiyatini yo’qotadi.
So’zlashuv madaniyati har bir til birligini sharoitga qarab, yillar mobaynida qabul qilingan me’yorlar asosida qo’llash san’ati hisoblanadi. Masalan, so’rashish, salomlashish madaniyatini olaylik. So’rashish barcha xalqlarning muomala madaniyatidagi muhim vosita bo’lib, u har bir xalqning milliy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda o’ziga xos ko’rinishga ega. Ta’kidlash zarurki, so’rashish bilan salomlashish aynan bir tushunchalar emas. Salomlashish barcha xalqlarda salom berish odobi qoidalariga asoslanadi, u faqatgina qo’l berib ko’rishishdan iborat emas. So’rashish esa so’z, imo-ishora, mimika va xatti-harakat orqali ham amalga oshiriladigan jarayon bo’lib, u inson madaniyatining barcha jihatlarini qamrab oladi.
So’zlashuv madaniyatining o’ziga xos xususiyatlarini tadqiq etgan olim F.Xolmurodova bir qator qiziqarli ma’lumotlarni bayon etadi. Xususan, mashhur so’z ustasi V.Dal o’zining «Rus xalqi maqollari» deb nomlangan kitobida qadimda rus xalqida qo’llanilgan salomlashish uslublariga ko’plab misollar keltiradi. Masalan, qadimgi Rusiyada salomlashish paytida nafaqat qarindoshlik aloqalari yoki jinsi, balki kunning qaysi vaqti, suhbatdoshning kasbi va suhbat paytida so’zlashayotganlar, nima bilan mashg’ul ekanligi ham nazarga olingan. Jumladan, g’alla yanchuvchilar bilan salomlashganda «Po stu na den, po to’syache na nedelyu» («Kuniga yuzlab, haftasiga minglab») kabi so’zlar bilan murojaat qilishgan1.
O’zbeklarda ham nutqiy muomala madaniyatida shu kabi munosabat ko’zga tashlanadi. Jumladan, jamoa, odamlar bilan hamjihatlikda bajariladigan hashar, obodonlashtirish ishlarida ishtirok etayotganlarga «Hormanglar» deyiladi va ular tomonidan «Salomat bo’ling» yoki «Bor bo’ling» degan javob qaytariladi. Hosil yig’im-terimi paytida xirmon teppasida ko’rishganda esa «Hirmonga baraka» deyiladi va ular tomonidan «Umringizga baraka» degan javob qaytariladi. Mazkur so’rashish madaniyatiga e’tibor bersangiz, murojaat ohangi ham, javob ohangi ham mantiqiylik, nafosat hamda kishiga xush yoqadigan tarzda ifoda etiladi. Bu so’zlarning qudrati shundaki, ularni jahl ustida, g’azab bilan aytsangiz ham birovga og’ir botmaydi.
Tariximizga nazar solar ekanmiz, o’zbek tili o’tmishda naqadar boy, so’rashish uslublari xilma-xil va katta e’tiborga ega bo’lganligining guvohi bo’lamiz. Masalan, ajdodlarimiz mehmonni «Hush kelibsiz, qadamlaringizga hasanot»! deb kutib oladi. Agar mehmon aziz, muhtaram va orziqib kutilgan bo’lsa, u bilan so’rashganda nihoyatda latif va sog’inch so’zlarni ishlatishga harakat qilingan. E’tiboringizni O’zbekiston xalq yozuvchisi Muhammad Alining «Ulug’ saltanat» nomli tarixiy romanidagi Qutlug’ Turkon oqa xonadoniga tashrif buyurgan Sohibqiron Amir Temur va temuriyzodalarni kutib olish jarayonidagi so’zlashish madaniyatiga qaratmoqchimiz. «Saroymulkxonim darvozadan kiigani hamon:
- Assalomu aleykum, g’,mguzorim, m,hribonim egachim! m deya ta’zim bajo ayladi va o’zini qutlug’ Turkon oqaning quchogsiga otdi.
Ollohga shukr! Ollohga shukr! - egachi ardoqli kelinini bag’riga bosgancha uzoq vaqt qo’yib yubormadi...
Umarshayx Mirzoning onasi To’lun oqa, Mironshoh Mirzoning onasi Mengli bika va Tog’ay Turkon oqalar nim tabassum ila muhtarama egachining katta xonim bilan ko’rishishayotganini kuzatib turardilar.