Muqaddima

 
FOTORETSEPTORLARNING QO‘ZG‘ALISffl VA FOTOK3MYOVIY 
REAKSIYALAR 
Fotoretseptorlarning asosiy funksiyasi to'r pardaga tushgan nur kvanti ta‘sirida nerv 
imsulsini vujudga keltirishdan iborat. Bu jarayon fotonlarni ko
‘
ruv pigmentlari 
yutishidan boslilanadi. Natijada rodopsin yuqoriroq energiya pog
‘
onasiga o
‘
tadi va 
tebranishi kuchayadi. Retinal bir necha bosqichli transizomerizatsiyaga uchrab, II sis-
retinal shaklidan tola-trans-retinalga aylanadi. 
Retinal bidan opsin oqsili o
‘
rtasidagi aloqadordik ham o
‘
zgaradi. 
Rodopsin yemirilgach retinal va opsin hosil bo`ladi va energiya ajraladi. Ayni vaqtda 
pigment rangsizlanadi, Bu jarayonlar davomida kalsiy ionlari faollashadi va 
fotoretseptorlarning tashqi membranasida ochiq ion kanallar soni kamayadi. Xususan 
natriy kationi uchun o'tkazuvchanligi pasaygan membrana giperpolyarizatsiyalangan 
holatga keladi. Manfiy 25 mV gacha bo`lgan retseptor hujayra membranasining 
potensiali — ‗0 mV o
‘
zgaradi. Nur ta‘srining kuchayishi giperpolyaryzatsiyalanish 
darajasini oshiradi. 
Demak, fotoretseptorlarning qo‘zg‘alishidagi membranalarning ishtirokida farq bor. 
Hujayralarning ichki membranasi (disklar va buramalar) nur kvantini qabul qilishni 
ta‘minlasa, tashqi plazmatik membrana ion o'tka- zuvchanligini o
‘
zgartiradi va 
giperpolyarizatsion retseptor potensialini vujudga keltiradi. 
Umurtqali hayvonlarning fotoretseptorlari qo`zg
‘
alganda odatdan tashqari holat 
yuzaga keladi ular uchun yorug‘lik emas, qorong
‘
ulik stimul bo`lib xizmat qiladi. 
Qorongida fotoretseptorlar tinmay mediator ishiab chiqaradi va ularning membranasi 
depolyarizatsiyalangan bo`ladi. Yoruglikda gipeфolyarizatsiya ro
‘
y berib, mediator 
ajralishini to
‘
xtatadi. 
Fotoretseptorlarda ro
‘
y beradigan elektr hodisalar to
‘
r pardadagi ganglioz 
hujayralarning qo
‘
zg
‘
alishiga olib keladi. Bu qo
‘
zg
‘
alish ko'ruv nervini tashkil qiluvchi 
ganglyoz hujayralar aksonlari bo'ylab bosh miyaga o
‘
tkaziladi. 
Ganglioz hujayralarning uch tun tafovut qilinadi: yorug‘lik paydo bo`lishiga javob 
beruvchi neyronlar (on- reaksiya), yorug‘lik yo
‘
qolganda qo
‘
zg
‘
aluvchi hujayralar (off- 
reaksiya) ga har ikkisiga ham javob beradigan .hujayralar on-off- reaksiya). 
Har bir ganglioz hujayragan 100 tadanko‘p retseptor unsur to'g‘ri keladi. Bu retseptor 
hujayra bir nechta ganglioz hujayra bilan bogianishi mumkin. Bundan ko
‘
rinib turibdiki, 
har bir ganglioz hujayra juda ko
‘
p retseptor hujayra- lardan axborot oladi. Bitta ganglioz 
hujayra bilan bog‘liq retseptor hujayralar to
‘
r pardada shu hujayraning retseptiv sohasini 
tashkil qiladi. Retseptiv sohalarda ham on- va off- neyronlar tafovut qilinadi. Ular to
‘
r 
pardada aylanma zonalar hosil qiladi. Ba‘zi retseptiv soha o`rtasida on- neyronlar bo`lsa 
chetini off- neyronlar egallaydi. Boshqa retseptiv sohalar markazida off- neyronlar bor, 
ularni on- neyronlar halqasi qamrab olgan. 
Agar kichkinagina yorug‘ dog
‘
markazi on- neyronlardan iborat soha o'rtasiga tushsa, 
shu sohaga bog‘liq ganglioz hujayraning elektr faolligi kuchayadi Nur qo'shni soha 
markaziga ham tushsa, ganglioz hujayralar faolligi ortadi. Ayni bir vaqtda nur tutamlari 
ham on- soha markaziga, ham off- neyronlardan tashkil topgan soha chetiga ta‘sir qilsa, 
ganglioz hujayralar faolligi juda susayib ketadi. Bu jarayon to
‘
r pardaning o
‘
zida 

---

258 
axborotlar biri ikkinchisini yo
‘
q qilib tashlash va miyaga kerakli axborot yuborilish 
mexanizmlarining biridir. 
Ganglioz hujayralarda rivojlangan qo
‘
zg‘alish ko
‘
ruv nervi bo'ylab, to
‘
rt tepalikning 
oldingi do
‘
mboqchalariga, lateral tizza tanalarga va bosh miyaga o
‘
tkaziladi. 
Chap va o
‘
ng tizza tanaga va imdan yuqoridagi ko
‘
mv tizimi tuzilmalariga ikkala ko
‘
z 
totr pardasidan impulslar boradi. Ko
‘
z kosasidan bosh ehanog‘iga o
‘
tgan ko
‘
ruv nervlari 
miya asosida birlashib, xiazma hosil qiladi. Xiazmada ikkala to
‘
r pardaning nazal (burun 
tomon) yarimlaridan ke- luvchi nerv tolalari kesishadi va qarama-qarshi tomonga o
‘
tadi. 
To
‘
r pardaning chakka tomonlaridan keluvchi tolalar kesilmaydi. Ular kesilgan tolalar 
bilan birlashib, ko
‘
mv yo`llarini hosil qiladi. 
Tizza tanadagi hujayralar ba‘zi xususiyatlariga ko'ra to
‘
r parda ganglioz hujayralariga 
o
‘
xshaydi. Ularning vazifasi oq-qora o
‘
rtasidagi farqni (kontrastni) kuchaytirishdan 
iborat. 
To
‘
rt tepahkning oldingi do‘mboqlaridagi newonlar ularga aloqador to
‘
r pardadagi 
retseptiv sohada harakatlanuvchi rag
‘
bat paydo bo
‘
Isa, qo
‘
zg
‘
alish bilan javob beradi. 
To
‘
r pardadagi va lateral tizza tanadagi neyronlar ko
‘
mv sohasining umuman yoritilish 
darajasini, oq-qora o'rtasidagi farqni (kontrastni) va ko
‘
ruv rag
‘
batlarining rangini 
belgilaydi. Afferent ko
‘
ruv signallar tahlili ko
‘
ruv po
‘
stloqda davom etadi va ko
‘
ruv 
obrazi (narsaning qiyofasi) shakllanish bilan tugaydi.