Muqaddima

QON HOSIL BO`LISHI (GEMOPOEZ) VA UNING BOSHQARILISHI 
 
Maxsus hujayralarning qiyoslanish jarayonida qon hujayralarining yetuk shakllari 
hosil bo`ladi va u gemopoez deb ataladi. 
Hozir aksariyat olimlar tan olgan unitar nazariyaga ko‘ra, qon shaklli elementlarining 
hammasi yagona polipotent ustun hujayradan rivojlanadi. 
Ustun polipotent hujayralarning o‘z-o‘zini saqlab qolish qobiliyati juda yuqori. Har 
bir hujayra 100 martagacha mitotik ravishda bo`linishi mumkin. 
Ustun hujayralarning bir qismi limfopoezning o‘tmishdoshi bo`lsa, ikkinchi qismidan 
miyelopoez boshlanadi. Limfopoezning o‘tmishdosh hujayralari B-limfotsitlarning va T-
limfotsitlarning o‘tmishdoshlariga bo`linadi. B- limfotsitlarning o‘tmishdoshi 
plazmoblast va proplazmoblastlar bosqichlaridan o‘tib, plazmotsit (yetuk B-limfotsit) ga 
aylanadi.
T-limfotsitlarning o‘tmishdoshi avval limfoblastga aylanadi, prolimfotsit bosqichidan 
o‘tib, timusda T-limfotsitga aylanadi. 
Miyelopoezni boshlovchi hujayralar ichida eritropoetinga va trombotsitopoetinga 
sezgir hamda maxsus muhitda koloniyalar hosil qiluvchi hujayralar tafovut qilinadi. 
Koloniya hosil qiluvchi hujayralardan avval monoblastlar, keyin promonotsitlar 
paydo bo`lib, monotsit yetiladi. Monotsitlar esa turli xildagi makrofaglarga aylanadi. 
Koloniya hosil qiluvchi hujayralarning boshqa bir qismidan miyeloblastlar paydo 
bo`ladi. Miyeloblastlar bazofil, neytrofil va eozinofil promiyelotsitlar, miyelotsitlar, 
metamiyelotsitlat bosqichlaridan o‘tib, donali leykotsitlarni hosil qiladi. 
Eritropoetinga sezgir hujayralardan eritrotsitlar hosil bo`ladi. Eritrotsitlarning yetilishi 
6 bosqichdan o‘tadi: eritroblast, pronormotsit, bazofil normotsit, oksifil normotsit, 
retikulotsit va yetuk eritritsit. 
Trombotsitopoetinga sezgir hujayralardan megakarioblast paydo bo`lib, u 
promegakariotsit va megakariotsit aylanadi. Megakariotsitlardan trombotsitlar ajralib 
chiqadi. 

---

133 
Qon hosil bo`lishi 19 kunlik embrionning sariqlik qopchasida boshlanadi. Bu 
gemopoezning mezoblastik davri. U embrion 4 oylik bo`lganida tugaydi. Gemopoezning 
ikkinchi – jigar davri homiladorlikning 6-haftasidan boshlanib, 5-oyida cho‘qqisiga 
chiqadi. 
4-5 oylik homilada qon yaratilishi ko‘mikka o‘tadi. Ammo fetal erotropoez kattalarda 
qon yaratilishidan farq qiladi. Eritrotsitlar kichiklanib, soni ko‘payadi. Ularda 
gemoglobin o‘zgaradi: ilk bor paydo bo`lgan eritrotsitlarda primitiv gemoglobin (HbP), 
homilaning qonida asosan fetal gemoglobin (HbF) va katta odamning qonida HbA 
uchraydi. 
Qon hosil bo`lishini asosan gumoral omillar boshqaradi. Xar turdagi shaklli 
elementlarnin hosil bo`lishi mustaqil yoi bilan boshqariladi. 
Eritrotsitlarni rivojlanib yetilishi uchun eritropoetin zarur. To‘qimalarda kislorod 
yetishmovchiligi eritropoetin hosil bo`lishini jadallashtiradi. Bu glikoproteinni asosan 
buyraklar sintezlaydi. 
Granulotsitlarning rivojlanishi koloniyalar hosil bo`lishini rag‘batlantiruvchi omilga 
bog‘liq. Bu modda α
2
-globulinlar turkumidan. 
Qon hosil bo`lishiga eritropoetindan tashqari, boshqa gormonlar ham ta‘sir qiladi. 
Masalan, androgenlar eritropoezni kuchaytiradi. Eritropoez B
12
, B
6
va boshqa 
vitaminlarga muhtoj jarayon. 
Qon hosil bo`lishining nerv tizimi tomonidan boshqarishi yaxshi o‘rganilmagan. 
Gipotalamus gipofiz va vegetativ nerv tizimi orqali qon yaratilishiga sezilarli ta‘sir 
ko‘rsatadi. 
Qon yaratilishini boshqarib turuvchi murakkab mexanizmlar juda aniq faoliyat 
ko‘rsatadi. Shu tufayli sog‘lom organizmda yemirilayotgan qon tanachalarining miqdori 
hosil bo`layotgan qon hujayralari miqdoriga teng bo`lib, ular o‘rtasida doimo muvozanat 
saqlanib turadi.