Muqaddima

PROPRIORETSEPTSIYA 
Muvozanatni saqlagan holda harakatlarni boshqarishda vestibulyar tizimdan tashqari 
chuqur sezgirlik yoki propriorepsiyaning ahamiyati katta. 
Es-hushi joyida bo`lgan odam har zumda oyoq-qollarining bir-biriga nisbatan qaysi 
holda turganini yaxshi seziladi. Bo
‘
g‗inlarining qaysi yo'nalishda harakat qilganini aniq 
biladi. Har bir harakatga bo`lgan qarshilikni ham darrov fahmlaydi. Bu qobiliyatlarning 
hammasi propriotsepsiya deyiladi, chunki tegishli retseptorlar (proprioretseptor- lar)ning 
qo‗zg‗alishi tashqi rag‘batlarga emas. balki tananing o
‘
zida vujudga keiadigan 
rag'batlarga bog‘liq. Bu hisni chuqur sezgirlik deyilganining sababi shundaki, 
proprioretseptorlar asosan tananing chuqur qismlarida —muskul, pay, bo
‘
g
‘
imlar atrofida 
joylashgan. 
Xolatni sezish. Ko‗rmasdan turib ham oyoq-qollarimiz, ularning qismlari bir-biriga 
nisbatan qaysi holatda turganini darrov aniqlaymiz, Proprioretsepsiyaning bu xususiyati 
holatni sezish deyiladi. To
‘
g‘rirog
`
i holatni sezish har qaysi bo'g‘inning bukilgan 
burchagini aniqlashga asoslangan. Olingan axborot juda aniq bo`ladi. Buni bir qolni 

---

266 
holatini ko
‘
rmay turib, ikkinchi qol bilan aniq takrorlash isbotlaydi. Holatni sezish 
deyarli adaptatsiyaga uchramaydi. 
Harakatni sezish. Ko
‘
zni yumib turib, bo'gimlarning bukilish burchagini 
o`zgartirganda biz harakat yo
‘
nalishi va tezhgini yaxshi sezamiz. Proprioretsepsiyaning 
bu 
xususiyati 
harakatni 
sezish 
deyiladi. Bu sezgi harakat passiv 
bo`lganda 
ham 
qolni 
biroz 
harakatlantirsa ham saqlanib qoladi. 
Harakatni sezish bo'sagsi burchakning 
o
‘
zgarish amplitudasi va tezligiga 
bog
‘
liq. 
Bu bo'sag‘a proksimal bo
‘
g‘imlarda 
distal 
bo
‘
ginlarga 
nisbatan 
kam. 
Odamning yelka bo‗g
‘
inida harakatni 
sezish 
qobiliyati 
barmoq 
bo
‘
g
‘
inlaridagiga nisbatan ‗0 marta 
yuqori. 
Harakatni sezishda noaniqliklarga 
yol 
qo'yilishi mum- kin. Masalan, ikki qol 
bilan ayni vaqtda bir xil harakatlar 
qilinganda, bir qol ikkinchi qoldan orqada qoladi. Bu xato, beixtiyor yuzaga chiqadi va 
harakat qilayotgan odam uni sezmaydi. 
Kuchni sezish. Agar vaznida 10% chamasida farq bo`lgan qadoq toshlarni birin-ketin 
ko'tarib tursak, ularning og
‘
irligidagi farqni yaqqol sezamiz. Bu sezgining shakllanishida 
yukni ko
‘
tarish uchun kerak bo`lgan kuchni baholaymiz. Harakatni bajarish uchun kerak 
bo`lgan muskul kuehini yoki bo'g‘inda harakatsiz holatni saqlab turish uchun zarur 
kuchni baholash kuchni sezish deyiladi.