Muqaddima

AVTONOM REFLEKS YOYLARNING AFFERENT 
VA ORALIQQISMLARI 
Uzoq vaqt davomida avtonom nerv tizimining afferent qismi yo‘q, sensor afferent
yo`llar avtonom refleks yoylarida ham sezuvchi qism vazifasini bajaradi, degan fikr 
xukmron edi. Hozirda bu tizimning o‘z sezuvchi qismi borligi isbbotlangan. Avtonom 
refleks yoylari ichki a‘zolarda, qon tomirlarda joylashgan turli retseptorlardan 
boshlanadi. Ichki a‘zolardagi interoretseptorlar mexanik ta‘sirotni, ichki muhit 
tarkibining o‘zgarishlarini (suyuqliklarning pH, hajmi, osmotik bosimi, elektrolitlar 
tarkibi, O
2
va CO
2
tarangligi o‘zgarishini) sezadi. Bu retseptorlarning tuzilishi va 
faoliyatidagi muhim xususiyat shundaki, ular energiyaning faqat bir turiga sezgir. 
Masalan, pH o‘zgarganda qo‘zg‘aladigan retseptor bosim o‘zgarishiga befarq. 
Ichki retseptorlardan markazlarga impulslar A, B va C guruhlarga kiruvchi tolalar 
orqali o‘tadi. Bu tolalar asosan umurtqadan oldingi tugunlardagi neyronlarning, 
bo‘yinturuq chigaldagi neyronlarning o‘simtalaridir. 
Avtonom refleks yo`lidan o‘tuvchi impulslar oraliq va effernt neyronga chetdagi 
tugunlarda yoki miyadagi markazlarda tutashadi. Ammo afferent neyron efferent neyron 
bilan bu yoylarda bevosita tutashmaydi, ular orasida oraliq neyron bor. Qo‘zg‘alish 
kamida ikkita sinapsdan o‘tadi. Bu sinapslarda noradrenalin bilan bir qatorda GAMK 
ham mediator vazifasini bajarishi mumkin. 
Avtonom nerv tizimining afferent tolalari orqali markazga yetib kelgan impulslar 
tahlili faqat quyi markazlarda emas, balki yuqori markazlarda ham davom etadi. Bu 
impulslar ko‘tariluvchi yo`llar bo‘ylab to‘rsimon formatsiyaga, miyachaga va 
vestibulyar yadroga yetib keladi. Visseral va somatik afferent impulslar to‘rsimon 
formatsiyaning faolligini saqlab turishda katta ahamiyatga ega. 
Oraliq miyadagi gipotalamusni visseral faoliyatlarni boshqaradigan markazlar 
majmuasi, degan edik. Tabiiyki, avtonom nerv tizimining afferent signallari talamus 
yadrolariga ham yetib keladi. Bu yadrolar faoliyati o‘zgarib, retseptorlari qo‘zg‘algan 
tizim va boshqa a‘zolar o‘rtasidagi faoliyatning uyg‘unligini ta‘minlaydi, visseral 
faoliyatlarni somatik faollik darajasiga moslashtiradi. 
Avtonom nerv tizimining afferent qismlari bosh miya po‘stlog‘iga ham 
proyesiyalangan. Birlamchi va ikkilarnchi somatosensor sohalar atrofida, po‘stloqning 
chakka sohalarida visseral nervlarning vakillaiklari aniqlangan.