Mustaqil ish bajardi: Madaminova Nafisa Ulugbek qizi tekshirdi: Qurbonboyeva Dilfuza Ismailovna O’tkazgich materiallar Reja

Metallarning asosiy xossalari

Metallarning nomi	Zichligi, x10^3, kg/m^3	Erish harorati, C	Solishtirma issiqlik sig’imi, J/kgK	Chiziqli kengayishi TKl,x10^6K^-1	Solishtirma qarshilik, mkOmm	Elektronlarning chiqishi eV	Qayishqoqlik moduli, GP
Simob	13,60	-38,9	138	61,0	0,958	4,5	-
Seziy	1,87	26,5	234	95,5	0,210	1,9	1,8
Talliy	5,91	29,7	381	18,0	0,560	-	-
Kaliy	0,87	63,7	753	80,0	0,09	2,2	-
Natriy	0,97	97,6	1260	70,0	0,046	2,3	10
Indiy	7,28	156,0	243	25,0	0,090	-	10,5
Litiy	0,53	186,0	3620	-	-	-	4,9
Qalay	7,31	232,0	226	23,0	0,120	4,4	54,0
Kadmiy	8,65	321,0	230	30,0	0,076	4,0	62,3
Qo’rg’oshin	11,4	32,0	130	29,0	0,210	-	15,7
Ruh	7,14	420,0	90	31,0	0,059	-	92,2
Magniy	1,74	651,0	1040	26,0	0,045	3,6	44,3
Alyuminiy	2,7	657,0	922	24,0	0,028	4,3	70,8
Bariy	3,5	710,0	268	17,0	0,500	-	12,6
Kumush	10,5	961,0	234	19,0	0,016	4,4	80
Oltin	19,3	1063	126	14,0	0,024	4,8	77,5
Mis	8,94	1083,0	385	16,0	0,017	4,3	129
Berilliy	1,85	1284,0	200	13,0	0,04	3,9	287
Nikel	8,9	1455,0	444	13,0	0,073	5,0	196
Kobalt	8,71	492,0	435	12,0	0,062	-	200
Temir	7,87	1535,0	452	11,0	0,098	4,5	211
Palladiy	12,1	1554,0	243	12,0	0,110	-	121
Titan	4,5	1724,0	577	8,1	9,480	-	104
Xrom	7,1	1850,0	-	6,5	0,210	-	245
Platina	21,4	1770,0	134	9,0	0,105	-	170
Toriy	11,5	1850,0	113	11,2	0,186	3,3	79,2
Sirkoniy	6,5	1860,0	276	5,1	0,410	3,7	68,4
Iridiy	22,5	2350,0	-	-	-	-	528
Niobiy	8,57	2410,0	272	7,2	0,140	4,1	100
Molibden	10,2	2620,0	264	5,0	0,057	4,2	294
Tantal	16,7	2850,0	142	6,5	0,35	4,1	177
Reniy	20,5	3180,0	138	4,7	0,210	4,8	405
Volfram	19.3	3380,0	218	4,4	0,055	4,5	407

Turli xil metallar uchun elektronlarning betartib issiqlik harakat tezligi _u taxminan bir xildir. Shu sababli, solishtirma o’tkazuvchanlik qiymati elektronlar erkin bosib o’tgan yo’lning o’rtacha tezligi va o’tkazgich materialining tuzilishiga bog’liq bo’ladi. Nisbatan to’g’ri kristall panjarali sof metallarning solishtirma qarshiligi eng kichik qiymatga ega. Agar metall tarkibiga qo’shimcha kiritilsa, uning kristall panjarasi deformatsiyalanib,  qiymatining o’sishiga olib keladi.

Harorat ko’tarilishi natijasida metall o’tkazgichdagi zaryad eltuvchilar soni (ozod elektronlar konsentratsiyasi) o’zgarmay qoladi. Lekin kristall panjara tugunlari tebranishining kuchayishi tufayli elektr maydoni ta’siri natijasida harakatlanayotgan ozod elektronlar tobora ko’proq to’siqlarga duch keladi, ya’ni  kamayadi. Bunda elektronlarning siljuvchanligi pasayadi, natijada metallning solishtirma o’tkazuvchanligi kamayadi va solishtirma qarshiligi ortadi. Binobarin, metall solishtirma qarshiligining harorat koeffitsienti: TK_=_=(l/)(d_/dT).

Agar harorat kichik oraliqda o’zgarsa,  qiymatining haroratga bog’liqligi quyidagicha bo’ladi: ₂=₁l+_(T₂-T₁),

bunda: ₁, ₂- o’tkazgichning T₁,T₂ haroratdagi solishtirma qarshiliklarining qiymatlari (T₂T₁); _- solishtirma qarshilikning o’rtacha harorat koeffitsienti.

Metallar (masalan, mis) qattiq holatdan suyuq holga o’tganida ularning solishtirma qarshiliklari ortadi. Metall qotishmalari tarkibiga qo’shimcha kiritilishi oqibatida ularning tarkibi buziladi va solishtirma qarshiligi ortadi. Ikki metallni birgalikda eritib, so’ng sovitilsa, ular kristallanadi va bir metall atomlari ikkinchisining kristalli panjarasiga kiradi. Egri chiziqning yuqori qiymati qotishma birikmalarining ma’lum nisbatiga to’g’ri keladi. Bu holatda _ koeffitsienti ham ma’lum qonuniyat bo’yicha o’zgaradi. _ koeffitsienti sof metallarda nisbatan yuqori bo’ladi.

Odatda metallarning issiqlik o’tkazuvchanlik koeffitsienti dielektrik issiqlik o’tkazuvchanlik koeffitsientiga nisbatan yuqori bo’ladi. Bu metallarda ozod elektronlar mavjudligi bilan isbotlanadi. Harorat oshirilganda metalldagi elektronlarning siljuvchanligi va ularning solishtirma o’tkazuvchanligi kamayadi, natijada metall issiqlik o’tkazuvchanlik koeffitsientining uning solishtirma o’tkazuvchanligiga nisbatan (_u/) shubhasiz, ortadi. Bu matematik tarzda Videman-Frans-Lorens qonuni bilan ifodalanadi:

_u/=L₀T,

bunda: T- termodinamik harorat, K; L₀- Lorens soni.

L₀=²²/3 l².

Agarda k=1,3810^-23 J.K, t=1,610¹⁹ Kl qiymatlarni (4.7) formulaga qo’ysak, l₀=2,4510^-8 V²/K² ekanligi kelib chiqadi.

Videman-Frans-Lorens qonuni aksariyat metallar (marganes va berilliydan tashqari) uchun taalluqlidir. Normal haroratda alyuminiy uchun l₀=2,4510^-8 – kumush uchun 2,3510^-8, ruh uchun 2,4510^-8, qo’rg’oshin va qalay uchun 2,510^-8, platina uchun 2610^-8, temir uchun 2,910^-8,, V²/K² ga teng.

Ikki turli xil metall o’tkazgichlar bir-biriga tekkizilganda, ular orasida kontakt potensiallar farqi sodir bo’ladi. Buni turli xil metallar uchun elektronlarning chiqish ishi qiymatlari va ulardagi elektron konsentratsiyalarining har xil bo’lishi bilan tushuntirish mumkin. A va V metallar orasidagi kontakt potensiallar farqi:

U_AV=U_V-U_A+ kT/l (ln(a_0A/n_0V)) ,

Bunda: U_A, U_V – bir-biriga tutashgan metallarning potensiallari; n_0A, n_0V – A va V metallardagi elektronlar konsentratsiyasi; k- Bolsman doimiysi; l- elektron zaryadining mutloq qiymati. Turli ikki xil metall yoki qotishma simlaridan tashkil topgan va bir-biriga uch qismidan payvandlash natijasida olingan sim termopara deyiladi va u, asosan, muhit haroratini o’lchashda ishlatiladi.

Termopara tayyorlashda TEYUK katta va barqaror simlar qo’llaniladi.

O’tkazgichlarning chiziqli kengayishi koeffitsienti bir-biriga biriktiriladigan turli materiallar, vakuumli uskunalarda ulanadigan qismlarni zichlashda kerak bo’ladi. O’tkazgichlarning elektr qarshiligining harorat koeffitsientini hisoblashda ham mazkur koeffitsientdan foydalaniladi:

TKR=_R=_-_l.

Normal haroratda oson eruvchan metallarda _ qiymati nisbatan yuqori bo’ladi.

O’tkazuvchanlik xususiyati yuqori bo’lgan materiallar
Elektr o’tkazuvchanligi yuqori bo’lgan materiallarning solishtirma qarshiligi nisbatan kichik bo’ladi. O’tkazgichdan tok o’tayotganda bunday materiallarda energiya isrofi ham ancha kam bo’ladi. Ana shunday xususiyatlar tarkibida qo’shimchalar bo’lmagan sof metallarga xosdir.

Kumush solishtirma qarshiligi eng kichik (=0,016 mkOmm) metalldir. Kumushning oksidlanishga chidamliligi yuqoridir. Kumushning narxi yuqori bo’lganligi sababli, undan faqat noiloj hollardagina foydalaniladi.

Elektr texnikada qo’llaniladigan asosiy o’tkazgich materiallaridan biri mis hisoblanadi. U tabiatda keng tarqalgan material bo’lib, mexanik mustahkamlikka va yaxshi o’tkazuvchanlikka egadir. Misning  qiymati kumushnikiga nisbatan biroz yuqoridir. Elektr texnikada asosan “Elektrolitik” misdan foydalinadi. Bunday mis elektroliz usuli bilan yaxshilab tozalanish natijasida uning tarkibidagi qo’shimchalar miqdori 0,05-0,07% dan ortmaydi. Xalqaro standartga muvofiq tozalangan misning normal sharoitdagi solishtirma o’tkazuvchanligi 58mkSm/m, ya’ni =0,017241 mkOmm bo’lishi kerak.

Sanoat sharoitida mis sim ishlab chiqarish jarayonida qattiq mis(QM) uchun 0,0178 mkOmm, yumshog’i (YuM) uchun 0,0175 mkOmm qilib olingan. Ushbu simning mexanik xossalari 13-jadvalda keltirilgan.

O’tkazuvchanlik xususiyati yuqori bo’lgan materiallar

Ko’rsatkich	Mis		Alyuminiy
	QM	YuM	QA	YuA
1	2	3	4	5
Cho’zilishdagi mustahkamligi, MPa	250-500	200-280	160/170	80
Nisbiy uzayishi, %	0,5-2,5	18-35	0,5-20	10-25
Solishtirma qarshiligi mkOmm	0,0179-0,0182	0,01754	0,0283	0,0280
Statik qayishqoqlik moduli, GPa	122-132	177	72	66

Agar metallning _r qiymati katta va l/l qiymati kichik bo’lsa, zarur mexanik mustahkamlikni ta’minlash uchun materialning kesim yuzasini kichikroq olsa ham bo’ladi. Tozalangan mis simlarni tayyorlashda metallning mexanik xossalari hisobga olinadi. Qattiq misning egiluvchanlik chegarasi 300 MPa ga to’g’ri keladi, bu esa mazkur metalldan elektr o’tkazuvchi prujina tayyorlash imkonini bermaydi. O’tkazgich materiallarning mexanik xossalarini yaxshilash maqsadida mis qotishmalari (jez va bronza) dan foydalaniladi.

Jez – mis bilan ruhning birikishidan hosil bo’lgan qotishma. Bunday materialni shtampovkalash ancha qulaydir. Jezning ba’zi maxsus turlariga qirqish usuli bilan ishlov beriladi. Jezning turiga qarab undagi ruh miqdori 1040% atrofida bo’ladi. Jezning solishtirma qarshiligi sof misnikidan yuqori bo’lib, bu qiymat 0,040,35 mkOmm ni tashkil etadi.
Bronza asosan mis bilan qalay birikmasidan tashkil topgan qotishma bo’lib, o’tkazuvchi prujina tayyorlash maqsadida uning maxsus fosforli (0,050,1% P, 3-7% Sn, 2,5% Al, 2% Zn) va boshqa turlari qo’llaniladi. Bronzaning mexanik mustahkamligi _r=8001200 MPa ga yaqin bo’lib, bu qiymat qattiq misning qiymatidan ikki barobar yuqoridir. Berilliyli bronza (2,25% Be) nisbatan egiluvchan bo’lib, uning _r qiymati 1350 MPa gacha ko’tariladi. Bronzaning aksariyat turlarida =0,030,22 mkOmm bo’ladi. Kadmiyli bronzaning (0,91,0% Cd) solishtirma qarshiligi 0,0190,21 mkOmm, cho’zilishdagi mustahkamligi 650700 MPa bo’lib, uning yedirilishga chidamliligi nisbatan yuqoridir. Mazkur turdagi bronza elektr tortgich simlari va ko’tarma kranlar uchun mo’ljallangan simlarni tayyorlashda ishlatiladi.

Alyuminiy o’zining elektr o’tkazuvchanlik xususiyati jihatidan misdan keyingi o’rinda turadigan o’tkazuvchi materialdir. Qattiq alyuminiyning mexanik mustahkamligi yumshoq alyuminiyga 2 barobar ortiq, solishtirma qarshiligi esa 60% yuqoridir. Mis bilan bir xil o’tkazuvchanlikka ega bo’lishi uchun alyuminiy simining ko’ndalang kesim yuzasini 60% oshirish talab qilinadi. Bu esa alyuminiy ishlatilgan elektr mashina va jihozlarning hajmi va tannarxi nisbatan katta bo’lishiga olib keladi.

Havo orqali elektr uzatgichlarda alyumin-po’lat simlari keng miqyosda qo’llaniladi. Bunday simning o’zagi bir-biriga o’ralgan po’lat simlardan iborat bo’lib, uning ustidan esa alyuminiy simlari o’raladi. Mazkur simlarda mexanik kuchlanish po’lat, elektr kuchlanishi esa alyuminiy materiallari zimmasiga tushadi. Qog’ozli va pardali kondensator tayyorlashda izolyatsiya qatlamlari orasida 5-10 mkm qalinlikka ega yupqa alyuminiy zarvaraqlari ishlatiladi. Sof alyuminiydan (tarkibidagi alyuminiy (99,9599,99%) tayyorlangan zarvaraq elektrolitik kondensatorlarda ishlatilib, izolyatsiya materiali sifatida esa mazkur zarvaraqlar sirtiga alyuminiy oksidi yuritiladi. Bunday izolyatsiya qatlamining qalinligi o’zining juda ham kichik qiymati bilan ajralib turadi.

Alyuminiy tarkibiga ba’zi boshqa elementlar kiritilishi orqali nisbatan yuqori mexanik mustahkamlikka ega va o’tkazuvchanligi deyarli o’zgarmagan (0,03-0,032 mkOmm) metall olish mumkin. Bunga misol qilib aldrey (0,50,7% Mg, 0,50,6% Si, 0,3% Fe, qolgani Al) materialini keltirish mumkin.

Temir o’tkazuvchi material sifatida narxi arzonligi va yuqori mexanik mustahkamligi bilan ajralib turadi.

Xatto sof temirning ham solishtirma qarshiligi mis va alyuminiyga nisbatan ancha yuqori (=0,1 mkOmm) bo’lib, mazkur qarshilik o’zgaruvchan tok ta’sirida yanada ortadi. Temir (po’lat) simlarning asosiy kamchiligi korroziyaga bo’lgan chidamsizligidir. Shu sababli, bunday simlar sirti himoya qoplamasi (ruh pardasi) bilan qoplanadi. Sof temirning mexanik mustahkamligi nisbatan past bo’lganligi uchun, aloqa va elektr uzatkichlarda (qishloq sharoitida) tarkibida 0,1-0,35% uglerod, cho’zilishdagi mustahkamligi 700750 MPa bo’lgan yumshoq po’lat ishlatiladi. Bunday po’lat, asosan, kichik quvvatli havo elektr uzatkichlarning simlari sifatida ishlatiladi. Po’latdan o’tkazuvchi material sifatida tramvay va elektrlashtirilgan temir yo’l (metro)da rels ko’rinishida foydalaniladi.

O’tkazuvchan bimetall (qo’shmetall) – sirtiga bir tekis qilib mis qoplangan po’lat simdir. Bunday sim tarkibidagi mis miqdori 44-45% bo’lib, simning solishtirma qarshiligi 0,030,04 mkOm ga teng. Bimetall simlarning tashqi diametri 14 mm, _r ning o’rtacha qiymati (simning butun kesimi bo’yicha) 550700 MPa, i=l /l 21% bo’ladi. Bir kilometr uzunlikdagi bunday simning diametriga nisbatan qarshiligi (normal sharoitda va o’zgarmas tokda) 60 Om/km ni (d=1 mm bo’lganda) va 4 Om/km (d=4mm bo’lganda) ni tashkil etadi. Bunday simlar elektr va aloqa liniyalarida ishlatiladi.

Supero'tkazuvchilar materiallar elektr tokini yaxshi o'tkazadigan va radio uskunalarining oqim o'tkazuvchi qismlarini ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi moddalardir. Ular qattiq (metallar ,qotishmalar) va suyuq (elektrolitlar) bo'lishi mumkin.

Metall o'tkazgichlar yuqori o'tkazuvchanlik materiallari va yuqori qarshilik materiallariga bo'linadi. Birinchisi simlar, to'lqinlar, kabellar, transformatorlarning sariqlari, ikkinchisi tel rezistorlarini ishlab chiqarishda ishlatiladi.

Mis-xarakterli qizil rangli metall. Yuqori o'tkazuvchanlik, etarli kuch, plastika va moslashuvchanlik bor, uni qayta ishlash yaxshi. Lehim va payvandlash oson. Korroziyaga nisbatan chidamli. Ikkita tovar ishlab chiqariladi: mm (yumshoq mis — tavlangan) va MT (qattiq mis — qattiq tortish). U simlar va boshqa oqim o'tkazuvchi qismlarni (shinalar, ekranlar), shuningdek, qurilish materiallari (MT markasi) ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Plitalar, simlar va chiziqlar shaklida mavjud.

Bronza-qalay, silikon, kadmiy, berilyum, fosfor, xrom, magniy bilan mis qotishmalari. Bronza markasi uning tarkibi bilan belgilanadi. Bronza sof medyoga nisbatan mexanik xususiyatlarga ega. Ular Supero'tkazuvchilar buloqlarni, o'zgaruvchan kondansatkichlarning oqim o'lchagichlarini, o'zgaruvchan qarshiliklarning toymasin kontaktlarini, vilka va bahor kontaktlarini, pichoqlar va shimgichni kalitlarini ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.

Kumush-olijanob metall. Yaxshi issiqlik o'tkazuvchanligi va kichik o'ziga xos qarshilikka ega. 200 °C gacha atmosfera korozyona chidamli. Keramik va Mika kondansatkichlarini ishlab chiqarishda (keramika va slyuda uchun Kumushni yoqish uchun), Per markalarining lehimlarini ishlab chiqarish uchun, shuningdek, mis simlarini qoplash uchun ishlatiladi.

Kalay-yumshoq, yopishqoq metall kumush-oq; yaxshi o'ralgan va o'ralgan. Oksidlanish, namlik va kislotalarga chidamli. Lehim va himoya qoplamalar (kalaylama) ishlab chiqarish uchun keng qo'llaniladi.

Qo'rg'oshin-og'ir, yumshoq kulrang metall, kesmada porlaydi ,past kuchga ega (ayniqsa tebranish bilan). Korroziyaga chidamli. Radiatsiyaviy nurlanishdan himoya qoplamasi, kabellarning qobig'i, sug'urta va lehimlarni tayyorlash uchun ishlatiladi.

Sink-himoya qoplamalar (sink qoplama) uchun ishlatiladigan engil metall. Bundan tashqari, metall va qog'oz kondansatörlerde qog'oz metallizasyon uchun ishlatiladi. Vakuumda 600° s da bug'lanadi.

Nikel-himoya va dekorativ qoplamalar uchun ishlatiladigan ochiq kulrang metall. Bundan tashqari, Alya, alniko kabi bir qator magnit qotishmalarda ham qo'llaniladi.

Merkuriy suyuq og'ir metall bo'lib, salbiy erish nuqtasiga ega. Oson oksidlanadi. Simob bug'lari zaharli hisoblanadi. Simob rektifikatorlar, simob kontaktlari, o'rni ishlatiladi.

Nichrom-nikel va xrom qotishmasi. Yuqori o'ziga xos qarshilik, yuqori issiqlikka chidamlilik va mexanik quvvatga ega. Isitish elementlarida (lehimlash temir, elektr pech, kafel) va potansiyometrlarda ishlatiladi.

Maiganin mis, marganets va nikel qotishmasidir. 100° C dan yuqori haroratda tez oksidlanadi. Bu namunaviy qarshilik va o'lchash uskunalari uchun ishlatiladi.

Constantan mis va nikel qotishmasidir. Yaxshi ishlangan. Nihrom va manganin kabi tel va chiziqlar shaklida ishlab chiqariladi. O'rnatish reostatlari va termokupllarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.

Metall bo'lmagan o'tkazgichlar tabiiy grafit, pirolitik uglerod, borokarbon plyonkalar, yog ' va boshqalar kabi materiallardan foydalanish mumkin. Ushbu materiallar quyosh, MLT, blp, Ulm, KLV, TVO va shunga o'xshash ieprovolochnyh chiziqli rezistorlar (qarshilik) Supero'tkazuvchilar qatlamining asoslaridir.

Eng ko'p ishlatiladigan o'tkazgich mahsulotlari orasida montaj va sariq simlar, radio chastotasi kabellari qayd etilishi kerak.

O'rnatish simlari. Radio jihozlarini o'rnatishda turli xil montaj simlari qo'llaniladi: izolyatsiyasiz bitta yadroli sim 0,64—1,35 mm diametrli ko'p qavatli kalaylangan PBDL va PBDOL; patentli paxta tolasi bilan qoplangan kauchuk izolyatsiyada ko'p qirrali LPRGS va BPVL, MGVL, MGBD, MGSHD va boshqalar.

Sariq simlar. Wire simlari eng ko'p qo'llaniladigan: bir, ikki yoki uch qatlamli havo mudofaasi, PBD, PBT bilan paxta izolyatsiyasidagi emalga chidamli g13l sim; bir yoki ikkita PSH va PSHD qatlamlari bilan ipak izolyatsiyasidagi sim, shuningdek, Birlashgan izolyatsiya PALSHO, pasho va PSHD bilan simlar.

Yuqori namlik, agressiv muhit va yuqori harorat (200-250° C gacha) sharoitida ishlatiladigan sariqlar uchun 0,05— 1,00 mm diametrli, fluoroplastik izolyatsiya qilingan ikkita markaning sariq simlari ishlab chiqariladi:

Normal qoplama qalinligi bilan 40-D fluoroplastik izolyatsiya qilingan PIFE — 1-sim;

PIF-2-40-D fluoroplastikasi bilan izolyatsiya qilingan izolyatsiyalash qalinligi yuqori bo'lgan sim.

Radio chastotali kabellar. Radio chastotali kabellar ikki xil: koaksiyal va nosimmetrik. Birinchisi, VHF antennalarini va televidenie qabul qiluvchilari va kam quvvatli radio stantsiyalarining antennalarini kechiktirish va muvofiqlashtirish kabellarini, ikkinchisi antenna yozuvlari uchun ishlatiladi.

Koaksiyal kabellar bir yoki bir nechta mis o'tkazgichlardan ichki tomir (Markaziy sim) ga ega. Markaziy o'tkazgich atrofida bir yoki bir nechta yuqori chastotali izolyatsiya qatlamlari mavjud. Yalıtımın ustiga, ikkinchi tel va ekran rolini o'ynaydigan mis tel ortiqcha oro bermay qo'ydi. Ekranning yuqori qismida bardoshli izolyatsiya materiallari bilan qoplangan. Tashqi sim — ekran va ichki uy-joy o'rtasidagi izolyatsiya qattiq yoki alohida yuvish mashinalari, yulduzlar yoki spirallardan yasalgan bo'lishi mumkin. Ba'zi kabellar Birlashgan izolyatsiyaga ega, ya'ni. yuqoridagi alohida izolyatsiya yuvgichlari yuqori chastotali dielektrikdan doimiy izolyatsiya bilan qoplangan.

Kichik qarshilik materiallari

Ular yuqori o'tkazuvchanlik talab qilinadigan elektr jihozlarining oqim o'tkazuvchi qismlari uchun ishlatiladi (sariq, elektr uzatish liniyalari simlari va boshqalar). Mis va alyuminiy, shuningdek, ularning qotishmalari: guruch, bronza va boshqalar.

Mis-xarakterli qizil rangli metall. Uning afzalliklari: yuqori o'tkazuvchanlik (faqat kumushdan ikkinchi), etarlicha katta mexanik kuch, oksidlanishga (korroziyaga) yaxshi qarshilik, nisbatan oson ishlov berish, payvandlash, lehimlash.

Elektrotexnika asosan m i va m 0 markalarining elektrolitik misidan foydalanadi. Ulardan birinchisi (m I) 0,1% dan ko'p bo'lmagan aralashmalarni o'z ichiga oladi (kislorod 0,08% dan oshmasligi kerak, chunki u misning mexanik xususiyatlarini keskin yomonlashtiradi), ikkinchisi — mo — 0,05% dan ortiq (shu jumladan kislorod — 0,02 %), eng nozik tel.

Standart mis zichligi 8890 kg/m3 (20 ° C da), o'ziga xos qarshilik p = 0,0172 m (20°C da), 58 MSM-m (20 ° C da) maxsus o'tkazuvchanlik, erish nuqtasi bor-1083 ° S

Mexanik xususiyatlarga ko'ra, mis ikki turga bo'linadi: qattiq va yumshoq. Yumshoq (mm belgisi) 330-350°C haroratda qattiq misni yumshatish orqali olinadi, sariq va boshqa simlarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladi, bu erda ko'proq moslashuvchanlikni talab qiladi.

Guruch mis qotishmasidir, asosan sink bilan. Afzalliklari: misdan arzonroq, undan kuchliroq, qattiqroq, ko'proq plastika bor, shuning uchun ham sovuq, ham issiq holatda muhrlanish va cho'zish yaxshiroqdir. Sink tarkibining o'sishi (45 % gacha) bilan valentlik kuchi ortadi.

Guruchlarning xususiyatlari tovarlarga bog'liq, chegara qiymatlari: 7900-8500 kg/m3 zichligi, o'ziga xos qarshilik p = 0,043-0,326 mkOm-m( 20°C da), erish nuqtasi 960-1200 ° S

Ular oqim o'tkazuvchi qismlarni ishlab chiqarish uchun, odatda, murakkab konfiguratsiyani ishlab chiqarish uchun ishlatiladi, bu esa elektr toklarining qattiqligi va qarshiligini oshiradi: bahor kontaktlari va boshqa shunga o'xshash mahsulotlar.

Bronza-kalay, xrom va boshqa kimyoviy elementlar bilan mis qotishmalari, sink va nikeldan tashqari. Mis bilan taqqoslaganda afzalliklar: mexanik kuchning kuchayishi, aşınma qarshiligi, qattiqlik, elastiklik. Bronzalarning xususiyatlari, shuningdek, guruch tovarlarga bog'liq, ammo barcha bronzalarning o'ziga xos qarshiligi sof misdan yuqori.

Elektr jihozlarining joriy qismlari uchun bronzlardan foydalanish ularning ish sharoitlariga qarab eng xilma-xildir. Misol uchun, kadmiyum bronzalari kollektor plitalari va hatto juda muhim holatlarda kontakt simlari uchun keng qo'llaniladi. Beril bronzalari aşınmaya qarshi yuqori qarshilik ko'rsatadi. Yuqori o'tkazuvchanlikdagi krom bronza yaxshi mexanik kuchga ega.

Alyuminiy kumush rangli metalldir. Uning qadr-qimmati shundaki, mis zichligi bilan taqqoslaganda u juda katta o'tkazuvchanlikka ega. Bundan tashqari, u arzon va yanada arzon. Mis o'rnini bosuvchi alyuminiy roli tobora ortib bormoqda. Shu bilan birga, alyuminiy sim bir xil uzunlikda va teng qarshilikka ega bo'lgan mis bilan solishtirganda, kesim 65 % (diametri 28 %) ko'proq, lekin massa bilan ikki barobar engildir. Alyuminiy-material plastik, oksidlanishga chidamli (korroziya), yaxshi uzaytiriladi, muhrlanadi, parchalanadi, lekin yumshoqlik tufayli kesish, frezalash, talaş bilan ishlov berish maxsus choralarni talab qiladi.

Tovarga qarab, sof alyuminiy tarkibi 99,0 (AO) dan 99,99 % (A999) gacha o'zgarib turadi. Shu bilan birga, kamroq aralashmalar, o'tkazuvchanlik qanchalik katta bo'lsa-da, mexanik kuch va plastika past bo'ladi.

Keng elektr ishlatiladigan alyuminiy, 2703 kg/m3 zichligi( 20°C va aralashmalarning 0,003-0,004% da), qarshilik r = 0,028 m (20°C da), maxsus o'tkazuvchanlik bor-38 MSM/m (20°C da), erish nuqtasi -657 ° S

Mexanik xususiyatlarga ko'ra, alyuminiy, mis kabi, qattiq va yumshoq bo'linadi. Qattiq, issiqlik tufayli (at markasi) sovuq alyuminiy bilan ishlab chiqariladi, elektr uzatish liniyalari simlari va boshqa mahsulotlar uchun ishlatiladi. Yumshoq (AM markasi) AT 350-400 ° C haroratda yumshatish orqali olinadi, moslashuvchanlik, yumshoqlik va hokazolarni talab qiladigan sariq, montaj simlari va boshqa mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.

Kichik qarshilik mahsulotlari

Ko'rib chiqilgan materiallar turli elektr mahsulotlarining asosi hisoblanadi: simlar, shinalar, chiziqlar va boshqalar elektr asbob-uskunalarini ta'mirlash uchun simlar va kabellar ayniqsa muhimdir, shuning uchun ularni batafsilroq bilib olamiz.

* Yuqori elektr va mexanik kuch bilan juda nozik izolyatsiyaga ega bo'lgan tel — sim. Ular yumaloq va to'rtburchaklar qismda ishlab chiqariladi.

Ta'mirlash amaliyotida mis va alyuminiy uy-joy bilan sariq simlar asosan ishlatiladi. Agar "P" harfi oldida "a" (APB) harfi bo'lsa, "a" (PB) bo'lmasa, alyuminiy simlar yashagan — mis yashagan.

Bundan tashqari, brend sariq simning izolyatsiyasini tavsiflaydi: tolali (PBD), emal (PEV), estrodiol (PEVCHO), ayni paytda organik (masalan, paxta) va noorganik (masalan, shisha tolali).

Optik sim izolyatsiya (PBD, APBBO. PSHD va boshq.), qoida tariqasida, nisbatan yuqori mexanik, ammo nisbatan kichik elektr kuchiga ega, bu teshiklarda havo mavjudligi bilan bog'liq. Emalga nisbatan bunday izolyatsiyaga ega sariq simlar katta qalinlikka ega, ammo ular boshqalardan ko'ra ancha arzon.

Past qalinlikdagi simlarning emal izolyatsiyasi (pel, PEV-1, HDL va boshqalar) elektr quvvatini oshirdi. Simlar elektr mashinalari va transformatorlarning sariqlarida ommaviy foydalanish uchun mo'ljallangan. Issiqlikka chidamlilik sinfiga qarab, markalar tavsiya etiladi:

. sinf a va E-PEV-1, PEV-2, PAM-1, PAM-2, PATVL-1 va PETVL-2. Elektr izolyatsiyasi va fizik-mexanik xususiyatlarga ega bo'lgan pev va PAM simlari deyarli tengdir va qo'shimcha tolali izolyatsiyani talab qilmaydi. PAM brendining simlari transformator yog'iga nisbatan ancha chidamli bo'lib, ular elektromashin sovutgichlarining sariqlari uchun ham tavsiya qilinishi mumkin; E sinfidagi simlar: PETVL - 1 va PETVL-2 faqat kam quvvatli elektr motorlarining sariqlarini ishlatish tavsiya etiladi;

sinf B — PETV, PE-939, PETV-TC, ularning etishmasligi-qisqa muddatli issiqlik ortiqcha yuklarga qarshilik;

sinf F— PET-155, Patm, paf-155. Ularning orasida PET-155 markasi elektr mashinalarida eng ko'p ishlatilgan, chunki u yaxshi elektr izolyatsiyasi va issiqlik shoklariga chidamli, ammo uning mexanik xususiyatlari, masalan, Patm brendiga qaraganda past. PEF-155 brendi past haroratga nisbatan yuqori qarshilikka ega.

Ko'p emalli simlarning izolyatsiyasining zaif mexanik kuchi (masalan. Pel, PEV va boshqalar) emal plyonkasining yuqori qismida tolali izolyatsiya qatlami (pal bo, PEVSHO va boshqalar) qo'llanilishi tufayli uni kuchaytirishni talab qildi. Agar iplar emalga tutilmagan bo'lsa, ular lak bilan yopishtiriladi.

Simlarning estrodiol izolyatsiyasi (ip bilan emal) emalli simlarning ijobiy fazilatlarini va tolali izolyatsiyani birlashtiradi. Odatda ularning qalinligi katta va ular qimmatroq. Elektr mashinalarining sariqlarini ishlab chiqarish uchun ommaviy dastur Fiberglass PSD izolyatsiyasi (APSD), PSDK — glyptal va silikonli laklar bilan emprenye qilingan shisha iplarning ikki qatlami, birinchi f, ikkinchi — H isitish qarshiligi sinflari bilan simlarni oldi. Birgalikda izolyatsiyaga ega bo'lgan simlar va uning qalinligi PSDT, PSDKT va nihoyat PSD-L, PSDK-L laklangan yuzasi bo'lgan simlar keng tarqalgan.

Elektr va yoritish tarmoqlarida elektr energiyasini taqsimlash uchun kauchuk va plastmassa izolyatsiyalangan quvvat va o'rnatish simlari qo'llaniladi. Ular ochiq havoda va yopiq joylarda ishlatiladi, ochiq-oydin, quvurlar va gips qatlami ostida yotqizilishi mumkin. Harorat bilan ishlash uchun mo'ljallangan, ° C: +65, atrof-muhit havosi +25, er +15 yashagan. +85°s gacha — butilkauchuk sim harorati asosida issiqlik chidamli kauchuk +180°C, silikon bilan ruxsat etiladi simlar 380, 660 va 3000 V nominal kuchlanish uchun ishlab chiqarilmoqda.

Kauchuk izolyatsiyali simlar. PRN, APRN kauchuk izolyatsiya va qo'shimcha yonmaydigan kauchuk qoplamali mis va alyuminiy tomirlarga ega. Ular, asosan, nam va quruq xonalarda, shuningdek, ochiq havoda joylashtirishda ishlatiladi.

PRGI-himoya xususiyatlariga ega bo'lgan kauchuk izolyatsiya bilan mis, moslashuvchan uy-joy bilan sim. Quruq va nam xonalarda elektr mashinalarining harakatlanuvchi qismlari ulanishlarini o'rnatishda elastiklikni oshirish zarur bo'lgan joyni yotqizish uchun ishlatiladi.

Alyuminiy turar — joy va kauchuk izolyatsiyaga ega bo'lgan, yonib ketmaydigan Appr-sim, turar-joy va ishlab chiqarish binolarida, xususan, chorvachilik binolarida yotqizish uchun ishlatiladi.

Quruq va nam xonalarda yoritish tarmoqlari uchun PRD brendining mis simlari pishmagan ortiqcha oro bermay, ikki yadroli va o'ralgan holda ishlatiladi.

Plastik izolyatsiyali simlar. APV-polivinilxlorid izolyatsiyasi bilan alyuminiy, mashinalar va mashinalarda, quvurlar, yonmaydigan qurilish inshootlarida kuch va yoritish davrlarini o'rnatish uchun ishlatiladi; PV1 bir xil, ammo mis uy —joy bilan; PvE — bir xil, lekin moslashuvchan mis uy-joy bilan, asosan, maxfiy va ochiq qistirmalari bilan moslashuvchan o'rnatish uchun ishlatiladi. Alyuminiy simlar va polivinilxlorid plastmassa izolyatsiya bilan auth— sim (masalan, 380-m va muz II-m sohalarda, 1 b tarmoqlari, turar-joy binolari yoki uy-joy binolarida. DVTU bir xil, ammo muzlikning III va IV hududlari uchun kuchli tashuvchi kabel bilan. Chorvachilik binolarida yotqizish uchun ishlatiladi.

Supero'tkazuvchilar materiallarni tavsiflovchi asosiy ko'rsatkich elektr o'tkazuvchanlikdir. Supero'tkazuvchilar materialning oqim o'tishiga qarshilik ko'rsatish qobiliyati o'ziga xos elektr qarshiligi bilan baholanadi. Yuqori o'tkazuvchanlik materiallari guruhini tashkil etuvchi sof metallar eng yuqori o'tkazuvchanlikka ega. Supero'tkazuvchilar materiallarning yana bir guruhi yuqori qarshilik qotishmalaridan iborat.

Yuqori o'tkazuvchanlik o'tkazgichlari 0,05 mkm dan ortiq bo'lmagan maxsus elektr qarshiligiga ega. Ular elektr mashinalar va transformatorlarning sariqlarini, elektr simlarini va kabellarni o'rnatish va o'rnatish uchun ishlatiladi. Yuqori o'tkazuvchanlik o'tkazgichlari mis, alyuminiy, temir, kumush, molibden va boshqalarni o'z ichiga oladi.

Mis asosiy o'tkazgich materialidir. Elektr o'tkazuvchanligi bo'yicha u faqat kumushdan past. Ml va mo mis markalari o'tkazgich materiallari sifatida ishlatiladi.

Ml tovar misida 0,1% gacha aralashmalar mavjud, mo-0,05 % dan oshmasligi kerak. Mis simni Katanga mis burmalarni issiq aylantirib, keyin isitishsiz uzaytiriladi. Sovuq tortishish natijasida yuqori kuch, qattiqlik va elastiklikka ega bo'lgan qattiq mis (MT) olinadi. Aloqa simlari, kollektor plitalar elektr mashinalari, kabel va simlar joriy simlar: agar yuqori kuch va chaqa qarshilik ta'minlash uchun zarur bo'lsa, qattiq mis MT brendi ishlatiladi.

Tavlandıktan so'ng, yumshoq mis, keyinchalik qattiq misdan 3-5% yuqori o'tkazuvchanlik bilan sovutiladi. Yumshoq tavlangan mis, asosan, moslashuvchanlik va plastika muhim ahamiyatga ega bo'lgan holatlarda, izolyatsiya qilingan sariq va o'rnatish simlarini ishlab chiqarish uchun ishlatiladi va kuch juda katta ahamiyatga ega emas.

Yuqori quvvatli va aşınmaya bardoshli mahsulotlar uchun mis — guruch va bronza kadmiy va berilyum qotishmalari ishlatiladi. Misning o'ziga xos elektr qarshiligi misdan kattaroqdir. Kadmiy bronza kontakt va kollektor plitalari, berilyum bronza ishlab chiqarish uchun ishlatiladi-joriy buloqlar, brush egalari, toymasin kontaktlar uchun; elektrodlar va kliplar.

Elektrlashtirilgan temir yo'llar uchun mis, bronza va past qotishma aloqa simlari ishlatiladi. Mis aloqa simlari 0,018 mkm o'ziga xos elektr qarshiligi bilan qattiq misdan ishlab chiqariladi. Bronza aloqa simlari mis va past qotishma bilan solishtirganda ancha mustahkam va aşınmaya bardoshli. Biroq, ular kamroq o'tkazuvchanlikka ega, bu esa aloqa tarmog'idagi elektr yo'qotishlarini oshiradi. Elektr yo'qotishlarini kamaytirish uchun qotishma elementlari (zirkonyum, kadmiy, magniy, nikel, sink va boshqalar) bronza tarkibiga kiritiladi, bu simlarning aşınma qarshiligini oshiradi va ularning o'tkazuvchanligiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Qotishma komponentlar qalay, magniy, zirkonyum, kremniy va boshqalar sifatida past-qotishma aloqa simlari mis ortiq tortish oqimlari va valentlik yuklarni isitish ta'siri ostida kam razuprochnyayutsya. Ular ° C da isitish haroratda uzoq vaqt ishlashi mumkin, yuqori valentlik qarshilik bor.

Mis va kichik miqdordagi bronza simlari zanjir aloqa suspenziyalarining simlarini olib yuruvchi izolyatsiyalanmagan simlarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladi, bu erda kabelning katta elektr o'tkazuvchanligi talab qilinadi.

Alyuminiy misning asosiy o'rnini o'tkazuvchi material sifatida o'zgartiradi, ammo uning elektr qarshiligi misdan kattaroqdir. Shuning uchun alyuminiy simning kesimi misdan kattaroqdir. Alyuminiy elektr uzatish liniyalari va kabel mahsulotlari simlar sifatida ishlatiladi; kapasitör folga, havo kapasitörler plitalari ishlab chiqarish uchun, shuningdek, o'rash va boshqalar past issiqlik yuk bilan elektr mashinalari aylantirib sargıları ishlab chiqarish uchun.

Alyuminiy tel misdan 3,3 marta engilroq, korroziyaga chidamli: oksidli plyonka tufayli izolyatsiyalanmagan alyuminiy simlar uzoq vaqt davomida ochiq havoda ishlashi mumkin. Sovuq deformatsiya bilan alyuminiy juda qattiq bo'ladi va tavlangach — yumshoq bo'ladi. Quyidagi markalarning alyuminiy simlari ishlab chiqariladi — ATP-mustahkam kuch; AT-qattiq; apt-yarim qattiq; AM-yumshoq. Telning qattiqligi kamayganligi sababli uning valentlik kuchi kamayadi. Havoda alyuminiy oksidlanadi va katta elektr qarshiligi bilan ingichka oksidi plyonka bilan qoplanadi. Ushbu film alyuminiyni korroziyadan himoya qiladi, lekin simlarning aloqa joylarida katta o'tish qarshiligini hosil qiladi va alyuminiyni an'anaviy usullar bilan lehimlash mumkin emas. Biroq, kichik stresslarda alyuminiy oksidi plyonkasi tabiiy intervitsial izolyatsiya sifatida xizmat qilishi mumkin. Oksid izolyatsiyasi elektrolitik kondansatörler va mikrosxemalar ishlab chiqarishda keng qo'llaniladi.