Mustaqil ish Guruh- 313. Hasanova Mashhura. Mavzu: Organizm rivojlanishiga irsiyat va muhitning ta’siri. Akseleratsiya,retardatsiya

Nazorat savollari:
1. Yoshga oid fiziologiya nimani o‘rgatadi?
2.
Funksiya haqida aytib bering.
3. Fiziologining qismlarini sanang va ularga izoh bering.
4. Fiziologiyaning boshqa fanlar bilan aloqasi va tutgan o‘rni haqida 
ayting.
5. Fiziologiya fanini o'rganish usullaridan qaysilarini bilasiz?
6. Oikir surankali usullarning farqi va tadqiqot ishlaridagi o‘rnini tu­
shuntiring.
7. 0 ‘sish va rivojlanish nima?
8. Akseleratsiya va geteroxroniya nima?
9. Yosh davrlari va ularning bola hayotidagi o‘rni hamda bir-biridan 
farqi nima?
37

II BOB. IRSIYAT VA RIVOJLANISH
2 .1 , Hujayra
Hujayra haqida tushuncha. Hujayra - ko‘p hujayrali orga- 
nizmlaming tuzilish elementlari funksionai va genetik birligi hi­
soblanadi.
Odam tanasida lO^'* ga yaqin hujayralarni sanash mumkin. 
Murakkab organizmning hujayralari ixtisoslashgan. Ular bajaradi­
gan funksiyalariga qarab shakli va tuzilish xususiyatlari turlichadir. 
Muskullarning hujayralari uzunchoq shaklga ega; bez hujayralari­
da sekretlar ishlab chiqilib ko ‘p hollarda qadahsimon k o ’rinishda 
bo‘lsa, asab hujayralari uzun o ‘simtalar shaklida bo ‘lib tananing 
turli qismlarini bir-biri bilan bog‘lab turadi.
Har qanday tuzilishdagi bir hujayralilardan boshlab, murakkab 
ko‘p hujayralilargacha hujayralar yagona tuzilish va funksionai 
reja asosida tashkil topgan.
Hujayralarning tuzilishi. Hujayralaming ayrim tuzilmala- 
rining funksionai ahamiyati. Har bir hujayra po‘stloq (hujayra 
membranasi), sitoplazma va yadroga ega.
Sitoplazma -  hujayra sitoplazmasi, odatda, yarim suyuqlik ho- 
lidagi muhit bo‘lib elektron mikroskop ostida mayda donador hosi- 
lalari shaklida bo‘ladi va unda hujayraning barcha organoidlari 
ko‘rinib turadi.
Universal organoidlarga mitoxondriylar, Golji apparati, endo- 
plazmatik to ‘r, ribosomalar, lizosomalar, hujayra markazi kiradi.
Maxsus ahamiyatga ega bo‘Igan organoidlarga, muskul hu­
jayralarining qisqaruvchi elementlari - miofibrillalar, asab hu­
jayralarining neyrofibrillalar, harakat organoidlari kiprikchalar va 
xivchinlar kiradi. Sut emizuvchi hayvonlar va odamlarning nafas

lish va chiqarishida ishtirok etuvchi epiteliyalarning hujayralari 

kiprikchalar bilan ta’minlangan. Erkaklar jinsiy hujayralari - sper- 
matozoidlar xivchinlar yordamida harakatlanadilar.
Yadro. Yadro har qanday hujayraning bo‘linishiga qodir boigan
zaruriy qismi hisoblanadi.
Yadroning shakli deyarli har doim hujayra shaklida boiadi. 
Yadro sitoplazmadan ichki va tashqi yadro membranasidan iborat 
boigan po^stloq bilan chegaralanib turadi. Yadroning po‘stlo g i 
oqsil molekulalari, nukleotidlar, aminokislotalar juda yengil o‘ta 
oiadigan va shu y o i bilan sitoplazma bilan yadro orasidagi faol 
moddalar almashinuvini ta ’minlaydigan, faqat mikroskop ostidagi- 
na ko‘rinadigan oicham dagi teshikchalarga ega.
Yadroning ichki qismi yadro shirasi bilan t o i a b o iib , unda xro- 
mosomalar va yadrochalar (bitta yoki ikkita) joylashgan.
Elektron mikroskop yordamida hujayra membranasi uch 
qatlamdan iborat ekanligi aniqlandi. Tashqi va ichki qatlam bir qa­
tor joylashgan oqsil molekulalaridan tashkil topgan b o isa, o‘rtada- 
gi qatlam ikki qatorda joylashgan lipidiar molekulalaridan tashkil 
topgan. Membrananing oqsil va lipidlari o‘ziga xos oqsil - lipoidli 
komplekslar hosil qiladi.
Membrana orqali hujayra ichiga suv, aminokislotalar, glukoza, 
mineralli va boshqa moddalar tushib, ular hujayraning moddalar 
almashinuvidagi ishtirokini ta’minlaydi.
Suv molekulalari membrana teshiklari orqali erkin o ‘ta oladi, 
bunday harakat ularning konsentratsiyasidagi farqi hisobiga amal­
ga oshsa kerak. Suvni shimib olish va uni ajratish uchun hujayra 
energiya sarflamaydi.
Membrana orqali aminokislotalar, glukoza va boshqa mod­
dalaming transport qilinishi va maxsus tashuvchilar yordamida 
energiya xarajati hisobiga tanlab oikaziladi. Bu hujayra membran­
alaming tanlab oikazish xususiyati bilan b o g iiq b o ig an faol ja ­
rayondir.