Mustaqil ish Guruh- 313. Hasanova Mashhura. Mavzu: Organizm rivojlanishiga irsiyat va muhitning ta’siri. Akseleratsiya,retardatsiya

Lizosomalar. Sitoplazmaning universal organoidlari qatoriga 
kirib, hazm fermentlari bilan toidirilgan membrana xaltachasidir,
39

Ular dumaloq shaklda bo'lib uning membranasi tipik uch qatlamli 

tuzilishga ega.
Lizosomalarda saqlanuvchi fermentlar oqsillar, nuklein kislota­
lar, polisaxaridlarni parchalash xususiyatiga ega. Bundan tashqari, 
lizosoma fermentlari hisobiga ayrim o ‘lgan hujayralaming alohida 
tuzilmalari hamda o ig a n hujayra to iig ic h a hazmlanishi mumkin.
Ayniqsa, lizosomalarga donador leykotsitlar boy, chunki ular­
ning donachalari to ‘plangan lizosomalardan boshqa narsa emas.
Lizosomalarda oqsillarning, nuklein kislotalaming, lipidlaraing 
yirik molekulalari, fermentlar ta ’sirida «qurilish bloklari»ga (ami­
nokislotalar, glukoza, nukleotidlar) glitserin va yog‘ kislotalariga 
parchalanadi. Bu moddalar doimiy ravishda sitoplazmada, ayniqsa, 
endoplazmatik t o i kanallarida aylanib yuradi.
Endoplazmatik t o i deyarli yaqinda elektron mikroskop yor­
damida kashf etildi (1945-1946).
Endoplazmatik t o i membranalar bilan chegaralangan murak­
kab kanalchalar va sistemalar tizimi shaklida koiinadi. Uning 
membranasi ham uch qatlamli tuzilishga ega.
K o‘pgina hujayralarning endoplazmatik membranasining tashqi 
yuzasida ko ‘plab granulalar joylashgan. Bular ribosomalardir, en­
doplazmatik to'rning yuzasida ribosomalarsiz qismlar ham mav­
jud. Shu munosabat bilan endoplazmatik to‘ming ikkita; silliq va 
g ‘adir-budur yoki granulali tiplari farqlanadi. G‘adir~budurli endo­
plazmatik toi- o‘suvchi organizm hujayralarida, asab hujayralari­
da, gormonlar, hazm shiralari sintezlovchi hujayralarda o'zlarining 
favqulodagi rivojianishiga egadirlar. Bu tipdagi endoplazmatik t o i
oqsillar sintezida ham faol ishtirok etishi aniqlangan.
Silliq endopalzmatik t o i esa glikogen va lipidlarni (yog' bezlari 
hujayralari va jigar hujayralarida) sintezlovchi hujayralarda juda 
yaxshi rivojlangandir.
Hujayralarning ribosomalari juda mayda va ularni faqat elek­
tron mikroskop ostida k o iis h mumkin.
Yuqorida qayd qiiinganidek, ribosomalar g‘adir-budurh en­
doplazmatik to in in g membranasida joylashgan b o ia d i (jigar,
40

m e’daosti bezi hujayralarida) g ‘adir-budur endoplazmatik to ‘r yax­

shi rivojlanrnagan hujayralarda, ribosomalar sitoplazmaning asosiy 
moddasida joylashadi. Ribosomalar hujayra yadrosida ham mav- 
jud.
Ribosomalar tarkibiga oqsil va ribosomali RNK ham kiradi. Si­
toplazmaning asosiy moddasidan ribosomalarga transport RNKlar 
yordamida oqsilli molekulalar sintezlanuvchi aminokislotalar, ti­
nimsiz tushib turadi.
Yadrolardagi ribosomalardan yadro oqsillari sintezlanib turadi. 
Oqsillar sintezlanishida ancha faol rolni endoplazmatik to‘r mem­
branasi bilan bog‘langan ribosomalar o‘ynaydi. Bizning nazari- 
mizda, bu organoidlar hujayralar bilan ishlab chiqiladigan oqsillar- 
ni sintezlovchi va tashuvchi apparatlarini bir-biri bilan bog‘langan 
tizimini tashkil qilsa kerak.