Mustaqil-ish pdf

REFERAT
Mavzu: Yuksak sporali o'simliklarning tuzilishi,
ko'payishi va ahamiyati
Bajardi: Murodqobilov D.
Tekshirdi: Safarova N.K.
Toshkent-2022

---

• Riniyatoifa - Rhyniophyta.
• Mox (yo‘sin) toifa - Bryophyta.
• Psilottoifa - Psilotophyta.
• Plauntoifa - Lycopodiophyta.
• Qirqbo‘gimtoifa - Equisetophyta.
• Qirqquloqtoifa-(paporotniktoifa) - Polypodiophyta.
Yuksak o‘simliklar olami hozirgi vaqtda quyidagi bo‘limlarga bo‘linadi: 
• Riniyatoifa - Rhyniophyta.
• Mox (yo‘sin) toifa - Bryophyta.
• Psilottoifa - Psilotophyta.
• Plauntoifa - Lycopodiophyta.
• Qirqbo‘gimtoifa - Equisetophyta.
• Qirqquloqtoifa-(paporotniktoifa) - Polypodiophyta.
• Ochiq urug‘li yoki qarag‘aytoifa - Gymnospermae yoki
Pinophyta. 
• Yopiq urug‘li yoki magnoliyatoifa - Angiospermae yoki
Magnolophyta 
Riniyatoifa -Rhyniophyta o‘simliklar bo‘limi yuksak o‘simliklarning juda 
oddiy tuzilgan vakillaridan iborat bo‘lib, rizoidli o‘tsimon qazilma o‘simliklarni 
o‘z ichiga oladi. Bu guruh vakillari bizgacha yetib kelmagan bo‘lsa ham, ularning 
qazilma holda topil- gan turlari tuzilishini o‘rganish yuksak o‘simliklarning 
evolutsiyasi- ni aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Dastlab, 1859-yili Kanadada 
geolog Djeyms Dauson tomonidan quyi devon yotqiziqlaridan g‘aroyib o‘simlik 
qoldiqi topilgan. 

---

Riniyanamolar - Rhyniales qabilasi. Bularning tanasi dixotomik 
shoxlangan, poyasi tuksiz, sporangiyalari uzunchoq yoki sharsimon bo‘lib, 
uzunasiga ochilgan. Qabilaning qadimgi vakillaridan biri kuksoniya turkumidir. 
Ular bundan 415 ming yil ilgari yashagan. Buni paleobotanik ma’lumotlar ham 
tasdiqlaydi. Kuksoniyalarning sporangiyasi mayda, qalin po‘stli, sharsimon yoki 
biroz uzunroq bo‘lgan. Kuksoniyalarning sporangiyasi mayda, qalin po‘stli, 
sharsimon yoki biroz uzunroq bo‘lgan. Bu qabilaning yaxshi o‘rganilgan turkumi 
riniyalardir. Ular sernam, botqoq joylarda qalin bo‘lib o‘sgan. Ularning orasida 
Katta riniya - Rhynia major yirikroq bo‘lib, balandligi 0,5m gacha, eni (poyaning 
diametri) 5mm ga yaqin bo‘lgan. Tanasida ildizpoyaga o‘xshash gorizontal holatda
bo‘lib, undan yuqoriga qarab poyasimon qismi pastga qarab rizoidlar taraqqiy 
etgan 
Riniyatoifa bo’limi o’simliklarining umumiy tuzilishi 
Yo‘sintoifa (moxtoifa) - Bryophyta o‘simliklar 
Yo‘sintoifa o‘simliklar bo‘limiga 25000 ga yaqin tur kiradi. Tur soni 
jihatidan yuksak o‘simliklar orasida gulli o‘simliklardan keyin 2-o‘rinda turadi. 
Yo‘sintoifa o‘simliklar ancha oddiy tuzilganligi, ildizi va o‘tkazuvchi sistemasi 
bo‘lmasligi bilan boshqa yuksak o‘simliklardan farq qiladi. Yo‘sintoifa 
o‘simliklarning oddiylari, tallomlilar bo‘lib, ularning tanasi yer bag‘irlab yotadigan
tallomdan iborat. 
Jigarsimon yo‘sinlar - Hepaticopsida sinfi gametofitining xilma-xil bo‘lishi
va sporofitning deyarli o‘xshash bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Bu ajdodga 30 ga 
yaqin turkum va 6000 dan ortiq tur kiradi. Ularning ko‘pchiligi tropiklarda 
tarqalgan bo‘lib, asosan sernam tuproqda, ayrimlari esa suvda uchraydi. 
Poyabargli yo‘sinsimonlar - Bryopsida sinfi (ajdodi) Poyabargli 
yo‘sinsimonlar - Bryopsida sinfiga 15000 dan ortiq tur kiradi. Uning vakillari 
quruqlikda keng tarqalgan. Arktika, tundra o‘simliklariga yopishgan holda botqoq, 
chuchuk suvlarda, ayrim vakillari O‘rta Osiyoning qumli cho‘llarida uchraydi. Bu 
sinfga poyabargli yo‘sinlar kiradi. Poyasi radial, sershox tuzilishga ega bo‘lib, 
barglari ketma-ket yoki spiral holda joylashgan. 
Antotserotsimon yo’sinlar- Anthocerotopsida 
Bu sinfga (100 tur) kiruvchi osimliklar bir uyli bazan ikki uyli. Bir 
uylilarda jinsiy azolar anteridiy va arxegoniylar bitta osimlikda hosil boladi. 
Tallomining har bir xujayrasida pirenoidli yashil plastinka korinishida yirik 
xromatofar bor, bu xromatofor yashil suv otlarini xromatoforiga oxshaydi. 
Sinfning keng tarqalgan vakillaridan biri Anthoceros laevis. Bu osimlik haydalgan 

---

erlarda va ariq boylarida uchraydi. Sporalari sporogonni ikki pallaga ajralishi 
natijasida tashqariga tarqaladi.
Yo’sinlarning umumiy tuzilishi va ko’payishining gallanishi 
Psilottoifa bo’limi - Psilophyta 
Bu bo’lim birgina Psilotsimonlar ajdodidan tarkib topgan. Bular bizning 
davrgacha etib kelgan «Relikt» o’simliklar hisoblanadi. Ularning ko‘pchiligi 
botqoqliklarda yashagan. Sporangiylari ochilishga moslashmagan, yer osti 
organlari topilmagan. Ko‘pchilik mualliflar psilofitlarni qurug‘likning dastlabki 
vakillari deb hisoblashgan. Ularni tuban va yuksak o‘simliklar o‘rtasidagi 
bog‘lovchi oraliq forma deb hisoblashgan. Haqiqiy real qazilmalari bor-yo‘g‘i 2-3 
turkumni tashkil qilgan, jumladan, riniya bo‘limining yangi nomi ham shunday 
kelib chiqqan. Qazilma o‘simliklar torf, toshko‘mirlar hosil bo‘lishida dastlabki 
materiallar hisoblanadi. Sharoitga qarab, o‘simliklar to‘liq parchalanishi yoki 
minerallashgan holatda saqlanib qolishi mumkin. O‘simlik butun holda qazilma 
holida kamdankam saqlanadi 
Ko‘pincha bargi, yog‘och bo‘lagi, qubbalari, urug‘i, mevasi kabi alohida 
qismlarini saqlanganini ko‘ramiz. Ajdod bitta oila, ikkita turkumdan iborat: 
1.Tmezipteris – Tmesipteris tannenis 
2. Psilotum - Psilotum triquetrum 
Tmezipteris turkumini 10 ga yaqin turi ma’lum. Ular Avstraliya, Yangi 
Zelandiya va boshqa joylarda tarqalgan. Bu osimliklarni boyi 5–40 (100) sm. Ildizi
rivojlanmagan, ildiz poyali epifit holda yashaydigan o’simlik, ya’ni boshqa 
o’simlik tanasida substrat sifatida foydalaniladi. Ildizpoyalaridan novdalar o’sib 
chiqib, ular daraxt tanasida osilib turadi. Novdalar oddiy ba’zan dixotomik tarzida 
shakllanadi. Barglari lantsetsimon tuzilishiga ega. Poyaning ustki qismlaridagi 
vegetativ barglar orasida sporofillar bor. Ular ikkiga ajralgan bo’lib, o’rtasida 
ikkita sporangiy hosil buladi. Har ikkalasi qo’shilib sinangiyni hosil qiladi. 
Sporalari bir xil. Gametofiti bir uyli ayrim jinsli, tuproq ostida rivojlanadi. 
Psilotum 2 turdan iborat bolib, ular Yer sharining tropik va subtropik 
hududlarida tarqalgan. Bu osimlik ham erda yoki daraxt tanasida epifit holda hayot
kechiradi. Ildizpoyasidan dixototik shoxlangan er usti novdalari chiqadi. Ular 
mayda barglar bilan qoplangan. Novdalarda sporangiylar uchtadan bolib, 
joylashgan. Ular ozaro qo`shilib, sinangiylarni hosil qiladi. 
Plauntoifa – Lycopodiophyta bo’limi. 

---

Bu bo’limga mansub o’simliklarning rivojlanish davri Poleozoy erasining 
toshko’mir davriga togri keladi. Hozirgi vaqtda ularning turlar soni keskin 
kamayib 1000 ga yaqin turi uchraydi. Shuningdek ular o’simliklar qoplamining 
hosil qilishdagi ishtiroki kam. Ular faqat doim yashil kop yillik o’simliklardir. 
Daraxtsimonlari bizning davrimizgacha yetib kelgan emas. 
Plaunlarning tanasi poya, barg va ildizga ajralgan. Poyasi dixotomik 
ravishda shoxlangan. Barglari mayda bigizsimon bo’lib, poyada ketma-ket ba’zi 
hollarda qarama-qarshi, halqasimon bo’lib joylashgan. Bularni hayotiy rivojlanish 
davrida sporofit nasl, gametofit naslga nisbatan ustunlik qiladi. 
Sporangiyalari poya uchida hosil bo’lgan barglarning barg qo’ltiqlarida 
yoki bargning pastki yuza tomonida hosil bo’ladi. Ularni spora hosil qiluvchi 
barglar yoki sporofillar deb ataladi. Sporalarini shakli teng yoki har-xil bo’ladi. 
Gametofitlari 20 mm gacha borib, tuproq yuzasida, tuproqqa botgan holda ba’zan 
tuproq ostida saprofit (zamburug’lar bilan) hayot kechiradi. Gametofitning to’la 
rivojlanib, undan embrion hosil bolishi uchun 12-15 yil sarflanadi. Gametofitlari 
bir uyli ayrim jinsli yoki ikki uyli bir jinslidir. Jinsiy a’zolari anteridiy va 
arxegoniylar hisoblanadi. Anteriyda hosil bolgan spermatazoidlar ikki yoki ko’p 
xivchinli. Uning tuxum xujayra bilan qo’shilishidan yangi individ ya’ni sporofit 
shakllanadi. Bu bo’lim sporalarini tuzilishiga kora 2-ta sinfga bo’linadi: 
1. Plaunsimonlar sinfi - Lycopodiopsida 
2. Polushniksimonlar sinfi Isoetopsida 
Qirqbo‘gimtoifa – Equisetophyta 
Bu bo’lim vakillari poyasining to’g’ri tartib bilan bogim va bo’g’im 
oralig’iga bo’linishi bilan boshqa yuksak sporali o’simliklardan farq qiladi. 
Ularning bo’g’imlarida mayda barglar halqasimon yoki mutovqasimon bo’lib, 
joylashgan. Bularda poyadan chiqqan shoxlar ham xuddi barglar kabi 
mutovqasimon joylashib, ular ham o’z navbatida bo’g’imlarga bo’lingan. Poyani 
tashqi tomoni serqirrali bo’lib, bu serqirralilik ichki tomonga ham ta’sir kiladi. 
Yana xarakterli belgilaridan, bularning sporofillari butunlay vegetativ barg 
vazifasini bajarishdan voz kechgan. 
Ular faqat spora hosil qilish bilan chegaralanadi, bu jixatdan 
plaunsimonlarning sporofillaridan farq qiladi. Shuning uchun ham bularni 
sporofillarini sporangiyaforlar deb ataladi. 
Bo’lim turlari Poleozoy erasining Toshko’mir davrida keng tarqalgan va 
rivojlangan. Ularni daraxt, buta shakildagilari yuqolib ketib, bizning 

---

davrimizgacha etib kelgan emas, faqat keyinroq paydo bulgan, kop yillik 
otosimliklargina bizgacha etib kelgan. 
Qirqbo’g’imlilarni hozirgi davrda 30 ga yaqin turi ma’lum. Ular dunyoning
Avstraliya va Yangi Zellandiya orollaridan tashqari barcha yerlarda uchraydi. O'rta
Osiyoda 6 turi uchraydi. Qirqbo’g’imlilar kelib chiqishiga ko’ra Riniofitlarga borib
taqaladi. Chunki ularda ham mayda barglilik kuzatiladi (Mikrofilliya). evalyutsion 
nuqtai nazardan bu bo’lim ham tipik hisoblanadi. 
2. Bu bo’lim 3 sinfga bo’linadi: 
1. Gieniyasimonlar sinfi - Hyeniopsida 
2. Ponabargsimonlar sinfi- Sphenophylopsida; 
3. Qirqbo’g`imsimonlar sinfi - Egvisetopsida; 
Qirqquloqtoifa-(paporotniktoifa) - Polypodiophyta. 
Qirqquloqsimonlar toshkomir davrida yer yuzida kop tarqalgan osimlik 
xisoblanadi. U davrda daraxtsimon paporotniklarning juda katta ormonlari bolgan. 
Bu daraxtlarning balandligi 20-30 m bolgan. Yerdan qazib olingan bu 
osimliklarning toshga aylanib ketgan qoldiqlari va ularning toshkomirga tushib 
qolgan aniq izlari toshkomir davrining osimligi ekanligini bildiradi. Xozirgi vaqtda
ham Avstraliya, Novaya Zelandiya, Braziliya mamlakatlarida osadigan turlari 
uchraydi. Bularning tashqi korinishi palmaga oxshaydi. Qirqquloqsimonlilar 
moxlardan shu bilan farqlanadiki, ularning sporofit nasli yaxshi taraqqiy 
etgan.Ularda ildiz bolmaydi.qirqquloqsimonlilarda xaqiqiy ildiz boladi. 
Qirqquloqsimonlilar quruqda ossa ham, ular soya-salqinni yaxshi koradi. 
Qirqquloqsimonlilar orasida suvda osadigani ham uchraydi. Mas: suv qirqquloqi. 
Qirqquloqlarning o’tkazuvchi toqimalari yaxshi taraqqiy etgan. Ularda 
floema va ksilema elementlarini korish mumkin. Otkazuvchi toqima elementlari 
konsentrik tuzilgan, yani ksilema markazda joylashgan. Qirqquloqsimonlilar 
quruqlikda ossa ham, ular soya salqin yerlarni yaxshi koradi. Qirqquloqsimonlilar 
orasida suvda yashaydigani ham uchraydi. Xozirgi zamonda uchraydigan 
qirqquloqlarning turlari 8000 dan oshadi. Qirqkuloqlar yer sharining chol 
zonasidan tashqari hamma yerda tarqalgan. Xavosi nam bolgan joylarda, 
ormonlarda bazilari togli joylarda uchraydi. Bazi qirqquloqlar madaniy osimliklar 
orasida, begona ot sifatida uchraydi. Mas.Gruziyada choy plantatsiyasida Orlyak 
deb atalgan qirqquloq uchraydi. Uning bargi shu darajada katta boladiki, odam 
korpa ornida yopib yotsa boladi. Qirqboginlar poyasida bogim va bogim oraliqlari 
bolishi bilan xarakterlidir. Bogimda mayda reduksiyalangan barglar boladi. 

---

Qirqbogimlar ariq boylarida, nam yerlarda, madaniy osimliklar orasida begona ot 
sifatida uchraydi.
Bu tipga yuqori sporali o‘simliklarning eng sodda tuzilganlari kiradi. 
Shunday bo‘lsa ham ular tuban sporali o‘simliklarga nisbatan yaxshi taraqqiy
etgan bo‘ladi. Moxlar quruqlikda yashashga moslashgan bo‘lsa ham, ular asosan 
nam yerni yaxshi ko‘radi. Moxlarni ariq bo‘ylarida, botqoqliklarda, zax yerlarda
uchratish mumkin. Moxlarning ba’zi bir vakillari organlarga bo‘linmaydi. 
Mas:jigarsimon moxlar. Ko‘pchilik vakillari organlarga bo‘linadi. Bularda
xaqiqiy tuzilgan barg, poya mavjud. Lekin ildiz bo‘lmaydi. Ildiz vazifasini 
rizoidlar bajarib turadi. Rizoid - epidermisdan o‘sib chiqqan mayda tukka
o‘xshaydi. Moxlarda yuqori o‘simlik-larga nisbatan to‘qimalari yaxshi taraqqiy 
etmagan. Moxlar-ning otaligini anteridiya,onaligi-arxegoniya deyiladi.
Moxlarning jinsli nasli yaxshi taraqqiy etgan. Jinsli naslini gametofit 
deyiladi. Jinssiz nasli yomon taraq-qiy etgan. Jinssiz naslini sporofit deyiladi. 
Moxlar 3 xil yo‘lda ko‘payadi.
1. Vegetativ
2. Jinsli
3. Jinssiz
Jinsli va jinssiz ko‘payish gallanib turadi. Oldin jinsli, so‘ngra jinssiz 
ko‘payish bo‘ladi. Jinsli ko‘pa-yish natijasida spora xosil bo‘ladi. Jinssiz 
ko‘payganda yangi o‘simlik xosil bo‘ladi. Moxlar 2 sinfga bo‘linadi:
1. Jigarsimon moxlar
Bularning ba’zi vakillarining tashqi ko‘rinishi jigarga o‘xshash
bo‘ladi. Jigarsimon moxlar organlarga bo‘linmagan.
2. Poya va bargli moxlar
Bularda xaqiqiy poya va barg bo‘ladi.
JIGARSIMON MOXLAR
Jigarsimon moxlarga vakil qilib Marщansiyani olamiz. Marщansiyani 
1 - marta fransuz vrachi Marщanse topgan va o‘z nomiga qo‘ygan. Marщansiya 
zax yerlarda, ariq bo‘ylarida o‘sadi.Uning tanasining tashqi ko‘rinishi bargga 
o‘xshash bo‘ladi.Tanasining pastki tomonidan,ya’ni epidermisdan o‘sib chiqqan 
rizoidlar yordamida yerga yopishib o‘sadi. Marщansiyaning ko‘ndalang kesimida
tashqi tomoni epidermis bilan qoplangan. Epidermisda ustitsalar joylashgan. 
Ustitsaning ichkari tomonida xavo kamerasi bor. Assimilyatsion xamda zapas oziq 

---

moddalarni to‘playdigan to‘qimalar uchraydi. Assimiliyatsion to‘qima
xujayralarida xlorofil donachalari bor. Bu xujayralarda fotosintez protsessi 
bo‘lib turadi. Marщansiya tanasining pastki epidermisidan rizoid o‘sib chiqqan
bo‘ladi. Marщansiya 3 xil yo‘lda ko‘payadi.
1. Vegetativ
2. Jinsli
3. Jinssiz
Vegetativ ko‘payish kurtaklar yordamida bo‘ladi. Kurtaklar 
marщansiyaning ustki tomoniga joylashgan. Kurtaklar shamol yordamida uzilib
ketib: bu uzilgan kurtaklardan marщansiya o‘sib chiqadi. Ya’ni kurtaklar 
marщansiya tanasiga aylanadi. Marщansiya 1 jinsli 2 uyli o‘simlik xisoblanadi. 
Bitta marщansiya onalik ekzemplyar xisoblanadi. Otalik va onalik marщansiyalar 
bir birlaridan quyidagicha farq qiladi: Otalik marщansiyaning tanasining ustidan 
o‘sib chiqqan plastinka kamroq qirqilgan. Onalik ekzemplyaridagi plastinka
ko‘proq qirqilgan. Otalik ekzemplyaridagi plastinka dastasi tuksiz va kaltaroq. 
Onalik ekzemplyaridagi plastinkaning dastasi tukli bo‘ladi. Otalik va onalik 
ekzemplyaridagi plastinkalar ichida jinsiy organlar taraqqiy etadi. Otalik 
ekzemplyaridagi plastinka ichida bir nechta yumaloq shaklda anteridiya uchraydi.
Onalik ekzemplyaridagi plastinka ichida arxegoniyalar taraqqiy etadi. 
Arxegoniya ikki qismdan iborat:
1. Arxegoniyaning bo‘yni
2. Arxegoniyaning qorni.
Arxegoniyaning qornida tuxum xujayra taraqqiy etadi. 
Marщansiyaning jinsli ko‘payishi yog‘ingarchilik vaqtida suvning yordamida 
bo‘ladi.
Anteridiyalar ishlab chiqargan spermatozoidlar (onalik 
ekzemplyaridagi) suvda suzib yuradi. Spermatozoidlar onalik ekzemplyaridagi 
arxegoniyaning uchiga kirib yopishadi. Natijada arxegoniyaning uchi yoriladi. 
Spermatozoidlarning kirishiga yo‘l ochiladi. Spermatozoidlar arxegoniyaning 
bo‘yni orqali kirib tuxum xujayrani otalantiradi. Otalanish bo‘lib o‘tgandan so‘ng 
embrion xosil bo‘ladi. Shu bilan jinsiy ko‘payish tugaydi va jinssiz ko‘payish 
boshlanadi.
Sporogon avval arxegoniyaning qornida joylashgan bo‘ladi. Sporogon 
yetilgandan so‘ng uning bandi chuziladi, arxegoniyani yorib chiqadi. Sporalar 

---

yetilgandan so‘ng sporogon ham yoriladi. Natijada juda ko‘p sporalar va 
ellateralar chiqadi.
Ellateralar-bu jinssiz xujayra. Sporalar qulay sharoitga tushib qolsa, 
o‘sa boshlaydi. Sporalar marщansiyaga aylanadi. Sporalar tashqi ko‘rinishi 
jixatidan bir xil bo‘lsa ham, fizologik jixatdan har xildir. Bitta sporadan otalik
marщansiya o‘sib chiqsa, 2-sporadan onalik marщansiya o‘sib chiqadi. 
Marщansiya oldin jigar kasalligiga ishlatilgan. Xozir esa meditsinada ishlatiladi.
POYA BARGLI MOXLAR
Poya bargli moxlarda xaqiqiy poyasi va bargi bor. Ildizi bo‘lmaydi. 
Ildiz vazifasini rizoidlar bajarib turadi. Bu sinfga vakil qilib "Kakku zig‘iri, 
Kukushkin lyonni olamiz. Kakku zig‘iri MDXning o‘rmon zonasida, ba’zan 
botqoqliklarda o‘sadi. Bo‘yining uzunligi 40 sm gacha boradi. Bargi ko‘ndalang 
kesimida tashqi tomonidan epidermis bilan qoplangan. Bargida mexanik va 
assimilyatsion to‘qimalarni uchratish mumkin. Kakku zig‘irida xaqiqiy poya va 
barg bor, ildiz bo‘lmaydi, ildiz vazifasini rizoidlar bajarib turadi. Rizoidlar 
mineral moddalarni yerdan olish uchun yordam beradi. Kakku zig‘iri 3 xil yo‘lda 
ko‘payadi.
1. Vegetativ
2. Jinsli
3. Jinssiz
Vegetativ ko‘payishlar rizoidlar yordamida bo‘ladi. Oldin jinsli 
so‘ngra, jinssiz ko‘payish bo‘ladi. Kakku zig‘iri marщansiyaga o‘xshash 1 jinsli, 2 
uylik o‘simlik hisoblanadi.1 ta ekzemplyarda arxegoniyalar taraqqiy etadi. 1 ta 
ekzemplyarda anteridiya taraqqiy etadi. Onalik kakku zig‘irining bo‘yi uzun, 
otalik kakku zig‘irining bo‘yi bir oz kaltaroq bo‘ladi. Otalik ekzemplyarida 
anteridiyalarni o‘rab turgan qizil bargchalar parafizalar bo‘ladi. Bu qizil 
bargchalarni perianti deyiladi. Anteridiya uzun xaltachaga o‘xshash bo‘ladi. 
Anteridiyalar 2 xivchinli, xarakatchan spermatazoidlarni vujudga keltiradi. 
Arxegoniyaning shakli kolbaga o‘xshash bo‘lib, ular ham parafizalar bilan 
o‘ralgan. Otalanish protsessi suvning yordamida bo‘ladi. Suvda suzib yurgan 
spermatozoidlar kelib arxegoniyaga yopi-shadi. Bo‘yni orqali kirib, tuxum
xujayrani otalantiradi. Natijada embrion xosil bo‘ladi. Embrion ko‘p xujayrali 
sporogonga aylanadi. Sporogon band tashkil etadi. Shu xolicha u qishlaydi. 
Kelgusi yili sporogonning bandi cho‘zilib ketib,poyadagi bargdan uzoqlashadi. 
Sporogonning yuqori tomonida qalpoqchasi bo‘ladi. Bu qalpoqcha sporogonni 
sovuqdan va issiqdan saqlab turadi. Baxorda bu qalpoqcha tushib ketadi. 

---

Qalpoqcha ostidagi qalpoqcha esa sporogonning uchki tomonini yopib turadi. 
Sporogon ichida sporangiya xujayralari taraqqiy etadi. Sporangiya xujayralarning 
reduksion bo‘linishi natijasida sporalar vujudga keladi. Sporalar yetilgandan so‘ng
sporangiya devori yoriladi. Sporogonning qopqoqchasi ochilib, sporalar tarqalib 
ketadi. Sporalar juda mayda, sariq rangli bo‘ladi. Sporalar qulay joyga tushib 
qolsa, kakku zig‘iriga aylanadi. Sporalar fiziologik jixatidan har xil. 1 ta sporadan 
otalik kakku zig‘iri, 2-sporadan onalik kakku zig‘iri vujudga keladi.
TORF XOSIL QILUVCHI MOXLAR
Sfagnum bir biriga o‘xshash bo‘lgan 300 dan ortiq turga ega. Asosan 
u MDX ning shimol va g‘arbida,mineral moddalari kam bo‘lgan suvlarda,nam va 
botqoqliklarda o‘sadi.Tarkibida Sa++tuzlari bor suvga chiday olmaydi. Shuning 
uchun ham oxakli tuproqda o‘smaydi. Sfagnum namlikning 99% ini o‘ziga shimib
oladi. Natijada sfagnum o‘sgan yer botqoqlikka aylanadi. Sfagnumning yuqori
tomoni asta sekin o‘sib boraveradi. Pastki tomoni esa asta sekin qurib boradi. 
Natijada qurigan tomoni yiqilib torf botqoqligiga aylanadi. Torf bakteriyalarni 
o‘ldirish xususiyatiga ega. Shuning uchun u meditsinada yara bog‘lovchi material 
ya’ni paxta sifatida ishlatiladi. Torf yoquv ashyosi xamda o‘g‘it sifatida 
qo‘llaniladi.
QIRQQULOQSIMONLAR TIPI
Qirqquloqsimonlar toshko‘mir davrida yer yuzida ko‘p tarqalgan 
o‘simlik xisoblanadi. U davrda daraxtsimon paporotniklarning juda katta 
o‘rmonlari bo‘lgan. Bu daraxtlarning balandligi 20-30 m bo‘lgan. Yerdan qazib 
olingan bu o‘simliklarning toshga aylanib ketgan qoldiqlari va ularning
toshko‘mirga tushib qolgan aniq izlari toshko‘mir davrining o‘simligi ekanligini 
bildiradi. Xozirgi vaqtda ham Avstraliya, Novaya Zelandiya, Braziliya
mamlakatlarida o‘sadigan turlari uchraydi. Bularning tashqi ko‘rinishi palmaga 
o‘xshaydi. Qirqquloqsimonlilar moxlardan shu bilan farqlanadiki, ularning sporofit
nasli yaxshi taraqqiy etgan.Ularda ildiz bo‘lmaydi.qirqquloqsimonlilarda xaqiqiy 
ildiz bo‘ladi. Qirqquloqsimonlilar quruqda o‘ssa ham, ular soya-salqinni yaxshi 
ko‘radi. Qirqquloqsimonlilar orasida suvda o‘sadigani ham uchraydi. Mas: suv
qirqquloqi. Qirqquloqsimonlilarning o‘tkazuvchi to‘qimalari yaxshi taraqqiy 
etgan. Ularda floema va ksilema elementlarini ko‘rish mumkin. O‘tkazuvchi 
to‘qima elementlari konsentrik tuzilgan, ya’ni ksilema markazda joylashgan. 
Qirqquloqsi-monlilar 3 sinfga bo‘linadi.
1. Qirqquloqlar
2. Qirqqbo‘g‘inlar

---

3. Plaunlar
Qirqquloqsimonlilar quruqlikda o‘ssa ham, ular soya salqin yerlarni 
yaxshi ko‘radi. Qirqquloqsimonlilar orasida suvda yashaydigani ham uchraydi. 
Xozirgi zamonda uchraydigan qirqquloqlarning turlari 8000 dan oshadi. 
Qirqkuloqlar yer sharining cho‘l zonasidan tashqari hamma yerda tarqalgan. 
Xavosi nam bo‘lgan joylarda, o‘rmonlarda ba’zilari tog‘li joylarda uchraydi. 
Ba’zi qirqquloqlar madaniy o‘simliklar orasida, begona o‘t sifatida uchraydi. 
Mas.Gruziyada choy plantatsiyasida Orlyak deb atalgan qirqquloq uchraydi. 
Uning bargi shu darajada katta bo‘ladiki, odam ko‘rpa o‘rnida yopib yotsa 
bo‘ladi. Qirqbo‘g‘inlar poyasida bo‘g‘im va bo‘g‘im oraliqlari bo‘lishi bilan 
xarakterlidir. Bo‘g‘imda mayda reduksiyalangan barglar bo‘ladi. Qirqbo‘g‘imlar 
ariq bo‘ylarida, nam yerlarda, madaniy o‘simliklar orasida begona o‘t sifatida 
uchraydi.
Plaunlarning poyasi dixatomik ravishda shoxlanishi bilan boshqa 
sinflardan farq qiladi. Qirqquloqsimon-lilar 3 xil yo‘lda ko‘payadi:
1. Vegetativ
2. Jinssiz
3. Jinsli
Vegetativ ko‘payish ildizpoyalar yordamida bo‘ladi. Jins-siz ko‘payish
sporalar yordamida,jinsli ko‘payish jinsiy organlar yordamida bo‘ladi. 
Qirqquloqsimonlilarda oldin jinssiz, so‘ngra jinsli ko‘payish bo‘ladi. Moxlarda 
aksincha edi. Qirqquloqsimonlilarda jinsiy organlar o‘simtalarda taraqqiy etadi. 
O‘simtalar 1 uyli yoki 2 uyli 1 jinsli bo‘lishi mumkin. Otalanish protsessi 
yog‘ingarchilik vaqtida bo‘ladi. Otalangan tuxum xujayradan jinssiz nasl-sporofit 
o‘sib chiqadi. Sporofit - bu ildiz,poya,bargli xaqiqiy o‘simlikdir. Jinssiz nasli-
sporofitda sporangiya xujayralarning reduksion yo‘lda bo‘linishi natijasida 
sporalar xosil bo‘ladi. Sporalar shamol yordamida tarqaladi. Agar sporalar bir xil 
bo‘lsa, undan 2 jinsli o‘simta o‘sib chiqadi. Sporalar xar xil bo‘lsa 2 uyli 1 jinsli 
o‘simta o‘sib chiqadi. Sporalar katta va kichik bo‘lishi mumkin. Kichik sporalarni 
Mikrospora, katta sporalarni Makrospora deyiladi.
Mikrosporalar mikrosporangiyalarda,makrosporalar esa 
makrosporangiyalarda taraqqiy etadi. Mikrosporadan otalik o‘simtasi o‘sib 
chiqadi. Bu otalik o‘simtada Anteridiyalar taraqqiy etadi. Makrosporadan onalik 
o‘simtasi o‘sib chiqadi. Unda Arxegoniyalar taraqqiy etadi.
O‘rmon qirqquloqining ildiz poyasidan gijja xaydaydigan ekstrakt 
tayyorlanadi. Qirqbo‘g‘imnning poyasi siydik haydovchi dori sifatida ishlatiladi. 

---

Apteka plaunning sporasi detskaya pudra va pilyula tayyorlashda, bir biriga 
yopishib qolmasligi uchun sporadan sepiladi. Og‘ir sanoatda metallarni 
quyishda,qolipga sporasi solib quyiladi.
Yuqori sporali o'simliklar quruqlikda 400 million yildan ko'proq vaqt 
davomida yashaydi. Birinchi o'simliklar edi kichik o'lcham, hozirgina tartibga 
solgan edi vegetativ organlar. Evolyutsiya jarayonida ichki va tashqi tuzilishi. 
Yuqori sporali o simliklarda sporalar ko p hujayrali sporangiyalarda hosil bo lib, 
ʻ
ʻ
ʻ
shamolning tarqalishiga moslashgan. Sporalardan gametofit rivojlanadi, u nihol 
deb ataladi va uning ustida jinsiy a'zolar hosil bo'ladi. Jinsiy ko'payish uchun 
tomchilatib yuboriladigan suyuqlik kerak. Sporalardagi aseksual va jinsiy avlodlar 
mustaqil organizmlar bilan ifodalanadi.
Yuqori sporali o'simliklarga bo'linmalar kiradi: briofitlar, likopsidlar, 
psilotoidlar, otquloqlar, paporotniklar.
Briofit bo'limi. Bu guruhga eng qadimgi va eng sodda tarzda joylashtirilgan
yuqori o'simliklar kiradi. xarakterli xususiyat moxlar, ularni barcha yuqori 
o'simliklardan ajratib turadigan, gametofit - jinsiy avlodning hayot aylanish 
jarayonida ustunlik qiladi. Bryofitlarning boshqa belgilariga quyidagilar kiradi:
 eng ibtidoiy vakillarda tanasi tallus bilan ifodalanadi. Ko'proq 
uyushgan bargli o'simliklar;
 bryofitlarning ildizlari yo'q, o'simliklar substratga rizoidlar bilan 
biriktirilgan;
 moxlar o'tkazuvchi tizimga ega emas, barcha yuqori o'simliklardan 
farqli o'laroq, moxlar avaskulyar o'simliklardir;
 suvning so'rilishi va bug'lanishi tananing butun yuzasi bo'ylab 
amalga oshiriladi;
 sfagnum moxlarida suv saqlash to'qimalari rivojlangan;
 mexanik to'qimalar rivojlanmagan, shuning uchun moxlar kichik 
hajmga ega, bo'laklarda o'sadi;
 ko'pchilik moxlar vegetativ tarzda ko'payadi (novdalar, barglar, urug'
kurtaklari qismlaridan foydalangan holda).
Yashil mox o'simligi gametofit bilan ifodalanadi, unda gametangiya hosil 
bo'ladi. Ular surgunning yuqori qismida hosil bo'ladi. Urug'lantirish faqat suv 
borligida mumkin. Ko'pgina spermatozoidlar bir tomchi suvga chiqariladi va u 
bilan birga o'simlikdan o'simlikka o'tishi mumkin. Urug'lantirilgandan keyin 

---

sporofit rivojlanadi. Bu oyoqli quti bo'lib, uning yordamida yashil gametofit 
o'simlikiga yopishadi va undan yashaydi. Ushbu etandagi sporofit va gametofit, 
xuddi bitta o'simlikni anglatadi. Ko'p sporalar qutida pishib, ular parchalanadi va 
shamol tomonidan olib ketiladi. Moxlar orasida bir va ikki uyli organizmlar 
mavjud.
Moslar ko'p yillik mayda doimiy yashil o'simliklardir. Hayot davomida ular
butunlay qurib ketishi mumkin, ammo namlashdan keyin ular o'simliklarga 
qaytadilar. Moslar juda sekin o'sadi, yiliga bir necha millimetr. sfagnum moxlari 
tabiiy antiseptiklar sifatida tanilgan, ular ozgina chiriydi va baland botqoqlarda torf
konlarini hosil qiladi. Katta ahamiyatga ega suv almashinuvi uchun moxlar bor - 
ular kechiktiradilar atmosfera suvi va uni asosiy holatga o'tkazing. Strukturaviy 
xususiyatlar tufayli moxlar eng nam yashash joylarida yashaydi. Ular tundrada, 
tayga o'rmonlarida, baland va o'tish botqoqlarida joylashgan. O tloq va epifit 
ʻ
moxlari bor.

---