Mustaqil ishi mavzu: Boshqaruv psixologiyasining tadqiqot metodlari Bajardi

Sotsiometriya metodi, Modellashtirish metodi

Sotsiometriya metodi. Bu metod kichik guruh a’zolari o’rtasidagi bevosita emotsional munosabatlarni o’rganish va ularning darajasini o’lchashda qo’llaniladi. Unga amerikalik sotsiolog asos solgan. Mazkur metod yordamida muayyan guruhdagi har bir a’zoning o’zaro munosabatlarini aniqlash uchun uning qaysi faoliyatida, kim bilan qatnashishi so’raladi. Olingan ma’lumotlar matritsa, grafik, sxema, jadval shaklida ifodalanadi. Ulardagi miqdor ko’rsatishlari guruhdagi kishilarning shaxslararo munosabatlari to’g’risida tasavvur hosil qiladi.

Umuman aytganda, sotsiometriya metodidan turli yoshdagi, kasbdagi, jinsdagi, saviyasi har xil kishilar guruhlaridagi psixologik qouninyatlar, mexanizmlar va yondashuvlarni tadqiq etishda unumli foydalansa bo’ladi.

Umukmiy psixologiyada qiyoslash metodi bilan bir qatorda longetyud (uzluksiz) metodi ham keng ko’lamda qo’llaniladi. Ushbu metodning boshqa metodlardan farqli tomoni shundan iboratki, uning yordamida bir yoki bir necha sinaluvchilar uzoq muddat, hatto 10 yillar davomida (A.Termenning yillik uzluksiz tajribasi hozircha rekordl hisoblanadi) tekshiriladi. Longetyud metodididan AQShlik A.Termen, nemis psixologik V.Shtern, fransuz R.Zazzo va Sh.Byuller, rus psixologlari N.A.Menchinskaya, A.N.Gvozdyob, N.S.leytis, V.S.Muxina va boshqalar ko’p davrlardan beri unumli foydalanib keladilar. Mazkur metod orqali har xil jinsli egzaklar (xasan-xusan, fotima-zuhra) yoki aralash jinsli (xasan-zuhra, fotima-xusan) qo’shaloqlar kuzatilgan. Shuning uchun bir talay tadqiqotlarning “ona kundaligi” (N.A.Menchinskaya, V.S.Muxina) deb nomlanishi benjiz emas. Uzoq muddat davomida muayyan bir shaxsni (kichik guruhni) kuzatish sinaluvchida yangitdan paydo bo’layotgan fazilatlarining taraqqiyot dinamikasi, uning xulq-atvoridagi illatlar (me’yyordagi xatti-harakattdan chetga og’ish) va ularning oldini olish muammolari yuzasidan material yig’ish, shuningdek, murakkab psixologik munosabatlar, ichki bog’lanishlar, qonuniyachtlar, mexanizmlar to’g’risida mukamml, ishonchli, barqaror ma’lumotlar to’plash imkonini yaratadi. Genetik metodi yordami bilan tadqiqot davomida to’plangan ma’lumotlar yaxlit xolda maqsadga muvofiq yo’nalishda sharxlanadi. Mazur metodddan foydlanishdan asosiy maqsad, avvalo, sinaluvchida yangiddan vujudga kelgan shaxsga oid fazilatlarning shakllanishi va bilish jarayonlari o’zgarishiga tajrriba natijaolariga asoslangan holda ta’rif hamda tasnif berishdir. Shuning bilan birga inson ruhg’iyatida yangiddan vuduga kelayotgan shaxs fazilati va xususiyatining namoyon bo’lishi davri, bosqichi hamda ba’zi bir mashaqqatli daqiqaga, lag’zaga, sanaga qo’shimcha sharxberish imkoniyati tug’iladi.Genetik metodiga asoslangan shaxzs ruhiyatiga o’zgarishlar bilan taraqqiyot bosqichi o’rtasida “vertikal” yo’nalishdagi aloqa manbai aniqlanadi.

Donalash metodi yordami bilan tadqiqot ob’ektiga kirgan shaxs psixikasiga aloqador barcha o’zgarishlar, o’ziga xoslik, o’zaro bog’liqlik va o’zaro ta’sir, izchillik, uyg’unlik o’rtasida “gorizontal” yo’nalishdagi munosabat o’rganiladi. Jumladan, boshqa odamlar nutqini idrok qilish uchun sezgi, idrok, xotira, tafakkur jarayonlarining bir davrda birga qatnashishi bunga yorqin misoldir. Mazkur jarayonda har qaysi bilish jarayonining ulushi donalanadi yoki uning ahamiyati alog’ida ta’kidalandi, ularning o’zaro bog’liqligi asoslab berildi.

Matematik statistika va extimollar nazariyasining psixologiya soxasida qo’llanilishi va unda erishilgan muvaffakiyatlar avvalo xar bir metodning ishonchlilik darajasini aniqlash, kolaversa, to’plangan ma’lumotlarning kay darajada asosli va valid ekanligini isbotlashga yordam beradi.

Modellashtirish metodi kuzatish, so’roq, eksperiment yoki boshqa usullar yordamida o’rganilayotgan xodisaning tub moxiyati ochilmagan sharoitlarda qo’llaniladi. Bunda usha xodisaning umumiy xossasi yoki asosiy parametrlari modellashtirilib, usha model asosida tadqiqotchini kiziktirgan jixat o’rganiladi va xulosalar chikariladi.

Modellar texnik, mantikiy, matematik yoki kibernetik bo’lishi mumkin. Matematik model asosida o’rganilgan xodisaga mashxur tadqiqotchilar Veber-Fexnerlarning sezgirlikning kuyi va yuqori chegarasini aniqlashga qaratilgan matematik formulasi vash u asosda to’plangan ma’lumotlar tahlilini misol qilish mumkin. Mantikiy modellar yordamida ko’pincha inson aqli va tafakkuri jarayonlari va qonunlarini xisoblash mashinalari va printsiplari bilan kiyoslash orqali tuzulgan g’oyalar va simvollar ishlatiladi. Kibernetik modellashtirishda esa g’oyalar psixologiyasini EXM dagi matematik programmalashtirish tamoyillariga moslashtirish nazarda tutiladi. Hozirgi zamon psixologiyasida ilmiy tadqiqot ishlari oldiga kuyiladigan yana bir muxim talab psixik faktlarni o’rganishda genetik printsipga amal qilishdan iboratdir. Genetik metodddan

psixologik tadqiqotda foydalanish namunalari L.S.Vigotskiyning ishlarida berilgan.Egotsentrik nutq kichkina bolaning uz-o’ziga qaratilgan nutqidir.

Aqliy xujum guruxlararo ishlarda qo’llaniladigan,ko’plab g’oyalarni ishlab chqkish mumkin bo’lgan metoddir.Bu xakikatdan xam talabalarning o’quv jarayonida faol ishtirok etishlari turli g’oyalarni bayon qilish chogida boshqalarni xam kizgin ishga yllashlari,ilxom Bilan ishlashlariga imkon beruvchi va unga ragbatlantiruvchi metoddir. aqliy xujum shuning uchun xam faollashtirishning muxim usuliki ,unda tanxo ishlash mumkin emas ,birgina g’oya guruxning barcha ishtirokchilarini bir xilda o’ziga tortib oladi.

O’qituvchi mavzu yoki savolni ajratib olishi zarur , keyin esa o’quv faolligi 5-10 dakiika oraligidagi vaqt chegarasida engillashtiriladi.
Aqliy xujum turli tarzda qo’llanilishi mumkin: Masalan ,qandaydir mavzuni muxokama qilish uchun YAngi savol kuyish yoki istalgan qandaydir muammoni xal etish uchun.
Fikrlar xujumi bevosita jamoa bo’lib (fikrlar xujumi)(«mozgovaya ataka»)olib borish mumkin kadar kata miqdordagi g’oyalarni yigish talabalarni Ayni bir xil fikrlash inertsiyasidan xoli qilish ,ijodiy vazifalarni echish jarayonida dastlab paydo bo’lgan fikrlarni engishdir.
Bu metod dastlab A.F.Osborn tomonidan tavsiya etilgan .Bu metodning asosiy tamoili va koidasi baxs ishtirokchilari ishlab chiqqan g’oyalar tankidini mutlok takiklash, xar qanday lukma va xazil -mutoibani ragbatlantirishdir.Bu metoddan foydalanishning muvofakiyati kup jixatdan o’qituvchi, ya’ni mashg’ulot raxbariga bog’liq.
«Fikrlar xujumi» ishtirokchilari miqdori 15 kishidan oshmasligi kerak. Mashg’ulotning davomiyligi bir soatni tashkil etadi.
YAlpi «fikrlar xujumi». Bu metod J.Donal’d Filips tomonidan ishlab chiqilgan.U kata guruxlarda (10dan 20 tagacha bo’lgan) YAngi g’oyalar ishlab chqkish samaradorligini sezilarli darajada oshirishni ta’minlaydi. Barcha ishitrokchilar kichik-kichik 5 kishidan iborat guruxlarga buliniadi va xar bir kichik gurux xal kilinadigan ijodiy vazifa va muamo buyicha 15 dakika davomida mustaqil ravishda o’zaro «Fikrlar xujumi» utkazadi. SHundan sung xar bir kichik gurux vakili uz guruxlarida ishlab chiqilgan g’oya haqida axborot beradilar va o’qituvchi raxbarligida jamoa bo’lib unga baxo beradilar va ulardan eng yaxshilari, betakrorlari tanlab olinadi.
Fikrlarning shiddatli xujumi destruktiv berilgan baxo bilan dialogdan iboratdir. Bu metod E.A. Aleksandrov tomonidan t aqlif qilingan.G.YA. Bush tomonidan o’zgartirilib yulga qo’yilgan. Dialogning moxiyati shundaki, jamoa bo’lib g’oyalar ishlab chqkishda ishtirokchilarning ijodiy imkoniyatlari faollashtiriladi a unga zid g’oyalar kuyiladi.
Tarmoqlar metodi (klaster)fikrlarning tarmoklanishi bu –pedagogik strategiya bo’lib,u o’quvchilarni Biron –bir mavzuni chuqur o’rganishlariga yordam berib,ularni mavzuga taa’lukli tushuncha yoki aniq fikrni erkin va ochik ravishda ketma ketlik Bilan uzviy bog’langan xolda tarmoklanishga urgatadi.
Bu metod biron mavzuni chuqur o’rganishdan avval o’quvchilarning fikrlash faoliyatini jadallashtrish xamda kengay tirishga xizmat qilishi mumkin. SHuningdek, o’tilgan mavzuni mustahkamlash, yaxshi uzlashtirish, umumlashtirish xamda o’quvchilarni shu mavzu buyicha tasaavvurlarini chizma aqlda ifodalashga undaydi.

XULOSA
Ko‘rib o‘tganimizdek, boshqaruv psixologiyasi boshqaruv maqsadi va vazifalarni amalga oshirish davomida boshqaruv sub‘yekti va ob‘yekti o‘rtasida yuzaga keluvchi munosabatni talqin etadi. Mazkur munosabat tizimining tashkiliy qismlari o‘zaro itoatdaligi bilan xarakterlanadi. Tizim ichida amal qiluvchi itoat tamoyili boshqaruv psixologiysi fanida subordinasiya deb ataladi va bu ibora orqali tizimning markazlashganligi nazarda tutiladi. Subordinasiyadan kelib chiquvchi munosabatlar tashkilot xodimlari xulqida itoat va ijro etish shakllarini nazarda tutadi. Ammo, boshqaruv amaliyoti nafaqat rahbariyat va itoatdagi xodimlar munosabati, balki bir darajada turuvchi va toifasi jihatidan barobar tashkilot a‘zolari o‘rtasidagi munosabatlarni ham o‘rganadi. Boshqaruvchi faoliyatida ichki

motivlar. Boshqaruvchi faoliyatida psixologik motivlar. Boshqaruvchilik faoliyatiyutuqli va yutuqsiz motivlari. Motivlarning turlari. Motivlarning mazmuni va o‘zgarishi. Ishda ijodiy yondashuvning borligi orqali uning jozibadorligini ta’minlash. Ishning maqsadi va ohirgi natijalarni, unga erishish imkoniyatlarini aniq tasavvur qilish. Xodimlarni jamoadagi mehnat faoliyatini rejalashtirish va vazifalarni aniqlash jarayoniga jalb etish. Erishilgan yutuqdarga holis va samimiy baho bera olish. Xodimlarni o‘z vaktida va o‘rinli takdirlash. Har bir aloxida xodimning ishdagi ulushini tan olish. Mas’uliyatli ishlarni egasiga anik; topib topshira olish.Xodimlarning samarali ishlari uchun xalaqit berayotgan barcha omillar va shartsharoitlarga barxam berish. Odamlarning lavozimlarda ko‘tarilishlarini taminlash.
Tashqilotlar faoliyatini va personalni boshqarishning ijtimoiy psixologik jixatlari.Personalli boshqarishning Xukuqiy jixatlari. Personalni boshqarishning ijtimoiypsixologik jixatlari. Kadrlarni joylashtirish soxasida xodimlar adaptatsiyasi moslashuvini boshqarish. Xodimlarni tashqilot maqsadi sari etaklash.

ADABIYOTLAR:

1.I.A.Karimov. Yuksak malakali mutaxassislar – taraqqiyot omili -
Toshkent, “O‟zbekiston”, 1995.
2. E.G‟oziyev, R.Toshimov. Menejment psixologiyasi. – Тoshkent, 2013.
3. A.Xolbekov, I.Maxmudov, F.Ravshanov. Zamonaviy rahbar: ma‟naviy
fazilatlari, psixologik qiyofa va kasbiy mahorati. – Тoshkent, 2008.
4. M.Yo‟ldoshev, N.Nazarzoda. Raxbarlik psixologiyasida axloq. –
Тoshkent, 2010.
5. V.Karimova. Ijtimoiy psixologiya. – Тoshkent, 2002.
6. Майерс Д. Социальная психология. 7-изд. – СПб., 2005.
7. www.ziyonet.uz