Mustaqil ishi topshirdi: Qabul qildi: Namangan2022 Is’hoqxon To’ra Ibratning “Tarixi Farg’ona” asari Reja

Tarixiy shaxslar va hukmdorlar obrazi – qiyofalari talqinida badiiylik unsurlari
Har bir davlatni boshqarishda mas’ul shaxsning bo’lishi tabiiy hol. Shu shaxsning aql – idroki, o’ziga xos qarashlari tufayli uning xalqi, davlati yuqori cho’qqilarga ko’tariladi. U xoh bir yil, xoh o’n yillab hukmdorlik qilsin, baribir u qilgan ishlarning ahamiyatli jihatlarini yosh avlod eslaydi. Ibrat ham tarixiy shaxslar – hukmdorlar obrazini berishda muhim bo’lgan nuqtalarga to’xtaladi. Ishoqxon Ibrat Farg’ona tarixida Qubod, No’shiravon, Afrosiyob, Iskandar, Qutayba ibn Muslim kabi shohlarning yurishlari, ularning qilgan ishlarining diqqatga sazovor jihatlarini yoritib beraishga harakat qilgan.
Ibrat asosiy e’tiborni Qo’qon xonligining vujudga kelgan davri va keyingi hukmdorlarga e’tiborni qaratadi. Bunga qaratishdan asosiy maqsadi esa Turkistondagi parokandalikning oxir – oqibatdagi salbiy tomonlar ini ochib berish edi.
Ishoqxon Ibrat chin qalbdan o`z xalqini ilmli va ma`rifatli qilish yo`lida bor kuchini, bilimini, g’ayratini sarflagan buyuk mutafakkirdir. Ibratning tarixshunoslikka oid "Tarixi Farg’ona", "Tarixi madaniyat", "Me`zon ul-zamon" asarlari bizgacha etib kelgan va xalq qalbidan keng o`rin olgan.
Ma`rifatparvar ijodkor tarixchi olim sifatida o`z asarlarini yaratishda Sharq, Evropa va rus Sharqshunos olimlarining yuzdan ortiq ilmiy va tarixiy asarlarini o`rganib chiqqan. Ayrim muallif asarlariga nisbatan tanqidiy munosabatda ham bo`ladi. Hatto, ba`zi asarlarda xonlarning qonli-urushlarini maqtagan, mubolag’a qilib yozilgan asarlarni, xon va beklarga atab yozilgan dostonlarni tanqid qilib, shunday fikr bildiradi: "Tarixni islom muarrixlari aksariyat ila hamma tarixlari umaroi bo`lub, jug’rofiy, madaniy yoki sanoiy bo`lmay, faqat u xonlarning urushlari birla ado qiladurlar" (22,275). Adib o`z so`zlariga amal qilib, "aqlning kosasiga sig’maydurgan so`zlarni olmay, ba`zi xurofiy so`zlarni yozmay, to`g’ri va aql kosasiga sig’adurgon so`zlarni" ishlatib "Tarixi Farg’ona" asarini o`quvchilarga taqdim etadi.
Asarning kirish qismida Ibrat: "Tarixi Farg’ona"ni yozmoqdin maqsad izhori hunar yoki musannif qatoriga kirmak yoki ta`mini tiriklik yo`lidan bo`lmay, balki bani basharni tiriklik qilish, sanoat va ziroatlari, madaniyat va badaviyatlarini xalqlarga ko`rsatmak, bizdan keyin keladurganlar o`tganlarni turmush vа qilmush va bilmush ishlaridan ibrat olsun. O`z zamoni bilan o`tgan zamonni torozu qilib, vaznini bilsun va ham ilmi tarix bir ilmi ta`rifdur",- degan fikrlarni aytib o`tadi. Adibning tarixiy asarlarga to`g’ri munosabatda bo`lishi, oddiy, mehnatkash xalq vakillarining hayotini haqqoniy tasvirlashga asos bo`ladi. Buni "Tarixi Farg’ona" asarida keltirilgan misollar asosida ham izohlab o`tish mumkin.
Asarda Ibrat XIX asrning birinchi yarmida Umarxon vafotidan keyin uning o`g’li 15 yoshda taxtga o`tirgan Muhammad Alixon hukmronligi haqida ma`lumot berib o`tadi.Xalq Muhammad Alixonga Ma`dalxon, ya`ni "manbai adlu adolat" deb murojaat etgan.U Qoshg’arga borib Xitoy bilan urush qilmoqchi bo`ladi va Gulbog’ mavzesida Xitoy hukmdori bilan kelishuv ishlarini amalga oshirib g’ozilik laqabiga musharraf bo`ladi. Shu o`rinda Amir Temur bilan qiyoslab shunday deydi: "Amir Temur bovujudi shuncha muqotala va muhorabalar ilan g’oziylik unvonig’a noil o`lmay, xutbalarda, tug’rolarda sohibqiron deb vasf qilurlar, ammo, g’oziy emas". Demak, g’oziylik unvoni ham hammaga nasib etmas ekan. Muhammad Alixon umrining qolganini aysh-ishrat va o`yin-kulgu bilan o`tkazadi. Snu o`rinda muallif 1842 yilgi mudhish voqeani bayon qilib o`tadi.
1842 yilda Buxoro amiri Nasrullo Qo`qonga bostirib kiradi.Shaharni talaydi, vayron qiladi, xalqlarni o`ldiradi. Bu bilan kifoyalanmagan amir Nasrullo buyuk shoira, mutafakkir, davlat arbobi Nodirabegim taqdiriga yakun yasaganini o`sha mash`um voqea shohidlari fikr-mulohazalari asosida bayon qilib o`tadi. Nasrulloning Qo`qonda uyushtirgan qirg’iniga alohida to`xtalib, voqealarning batafsil bayoniga o`tadi.
"Muhammad Alixonni Muhammad Amin degan murohiq (balog’atga etmagan) o`g’li va zavjasi (xotini) va oyimini va yaqin joriya - hammasini suydurub, avvalda Muhammad Alixonni suydurub, andin so`ng Muhammad Amin degan o`g’lini so`yganda, murohiq xonzodaga anosi betoqat bo`lub, munga qarab, anosiga vidolashib, ohu fig’onda turganda", degan so`zlarni o`qiyotganimizda insoniy munosabatlarning poymol bo`lganining guvohi bo`lamiz.Taxt, boylik insonni vahshiy hayvonga aylantirishiga mana shу voqea guvohdir.
Xalqning qalbidan o`rin olib, sevimli shoirasiga aylangan Nodirabegim o`g’li, norasida nevarasi, uning onasining holatini ko`rib:" Эy zolim, sanga osiy bo`lgan atosi, bu murohiqi begunoh nima gunoh qildi?! Эy berahm zolim, qizil qonga bo`yading, Xudoning oldida sening ila murofaa qilaman, sen ham nuri chashmingdan ajrab, xonavayron bo`lub, qizil qoningga bo`yal, xonadoningdan ajrab, xarob bo`l!" ,- deb faryod qiladi. Bu so`zlar zamirida mushtipar ona emas, balki mag’rur ona, qo`rqmas, himoyachi, botir ayol qiyofasi namoyondir. Adib shu o`rinda faqat voqealar bayoni bilan cheklanib qolmaydi. Balki bu voqea juda ko`p shoir va tarixchilarni larzaga solgani va ular bu voqeaga ta`rix, marsiya, muxammaslar bitganlarini aytib o`tib, bir turkiy tilda yozilgan muxammasdan parcha va shoir Fitratning fors tilida yozgan ta`rixini misol qilib keltiradi.
Asarda Ibrat XIX asrning birinchi yarmida Umarxon vafotidan keyin uningo`g’li 15 yoshda taxtga o`tirgan Muhammad Alixon hukmronligi haqida ma`lumot berib o`tadi. Xalq Muhammad Alixonga Ma`dalxon, ya`ni "manbai adlu adolat" deb murojaat etgan.U Qoshg’arga borib Xitoy bilan urush qilmoqchi bo`ladi va Gulbog’ mavzesida Xitoy hukmdori bilan kelishuv ishlarini amalga oshirib g’oziylik laqabiga musharraf bo`ladi. Shu o`rinda Amir Temur bilan qiyoslab shunday deydi: "Amir Temur bovujudi shuncha muqotala va muhorabalar ilan g’oziylik unvonig’a noil o`lmay, xutbalarda, tug’rolarda sohibqiron deb vasf qilurlar, ammo, g’oziy emas" (22,291). Demak, g’oziylik unvoni ham hammaga nasib etmas ekan. Muhammad Alixon umrining qolganini aysh-ishrat va o`yin-kulgu bilan o`tkazadi. Snu o`rinda muallif 1842 yilgi mudhish voqeani bayon qilib o`tadi.
“Tarixi Farg’ona” asarining badiiy xususiyatlari
Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Jarangdor aytilgan ushbu so’zlar naqadar haqiqatligi bugungi kunda yaqqol sezilyapti. Har bir millat, nafaqat millat, balki har bir inson o’z tarixini, ajdodini bilish – insoniy burchlardan biri hisoblanadi. Tarixni bilish, avvalombor, o’zligini bilish demakdir. Tarix shunday bir ko’zgu yoki oyki, uni etak bilan yopib bo’lmaydi. Oradan yillar o’tmasin, baribir, bir kunmas bir kun tarixiy haqiqat ro’yoga chiqadi.
Tarixni tegirmon toshiga o’xshatging keladi. Bu tegirmon toshidan butun chiqqan insonnigina kelajak avlod bir umr eslaydi va shunday inson bo’lishga talpinadi, harakat qiladi. Ishoqxon Ibrat ham tom ma’nodagi shunday insonlardan biridir. Unga nisbatan qanchadan – qancha bo`hton toshlari otilmasin, yolg`onlar qadalmasin baribir tarix o`z adolatini yuzaga chiqardi. Bugungi kunda kelajak avlod uni taniyapti. Hatto, oily dargohlarda biz talaba yoshlarga “Milliy uyg`onosh davri o`zbek adabiyoti” fanidan Ibrat hayoti va ijodi alohida mavzu sifatida kiritilgan bo`lib, chuqur o`rgatiladi. Shunday kishilarni bilish, o`rganish har birimizning burchimiz hisoblanadi.
Ibratning “Tarixi Farg`ona” asarini o`qiganingizda yurakda ic hki bir tug`yon, dardni sezasiz. Ya’ni: “Men kimman? Ajdodlarim kimlar? O`z qishlog`imning tarixini, nima uchun aynan shu nom bilan aytilishini bilamanmi?”, - degan savollar miyani nuqul parmalayveradi. Lekin shuni ham aytish lozimki, bu ichki hissiyot birinchi marta o`qigandan darrov tig`ilmaydi. Ikkinchi marta o`qiganimizdan so`ng, nimadir yana shuni qayta varaqlashga undaydi. Undagi har bir so`z, har bir jumla o`ziga maftun qilib, kishini sehrlab qo`yadi. Tarixiy dalillar sifatida kerak bo`lgan ma’lumotni topganingizdan so`ng ichki bir da’vat boshqa betlarni ham ochishga majbur qilgandek bo`ladi. Bu hol esa asar qimmatining, badiiyligining yuqori ekanligidan dalolat beradi. Qaysi bir asar o`ziga rom etib, qayta – qayta qo`lga olishga majbur etsa, u badiiylik jihatdan yuksak asar hisoblanadi. “Tarixi Farg`ona” asari nafaqat tarixiyligi bilan, balki badiiyligi jihatidan ham bebahodir. Kimlar uchun bu so`zlar balandparvoz, soxta, shunchaki maqtash uchun keltirilgan gaplardek tuyular. Lekin asarni alohida bir qarash bilan o`qiganingizdan so`ng, bundau so`zlarni aytishdan kishi o`zini tiya olmas ekan. Bu Ishoqxon to`raning mahoratidan, bilim doirasi kengligidan, umuman qomusiy olimligidan dalolat beradi.
Asarni o`qiganimizda u nafaqat tarixchi olim sifatida, balki jonkuyar tilshunos sifatida ham ko`z oldimizda gavdalanadi.
Bir mamlakatni ikkinchi bir mamlakat bosib olganda, albatta o`z madaniyati, tilini singdirishga harakat qiladi. Buni atayin qilmasa ham, xalqning, millatning bir – biri bilan o`zaro aloqa qilishi natijasida urf – odati, rasm – rusumi, tili bir – biriga ta’sir qiladi. Buni yaxshi anglagan Ishoqxon Ibrat shunday yozgan: “…bizni aksari rusum va odatlarimiza mo`g`uliya shevalari ko`runub turodur. Keyingi vaqtlarda eroniylar duxuli ilan ilmu xat va tartibi yo`l eroniylardan o`tdi. Aning so`nggidan arablardin ochub adabiy ishlar va adabiy lisonlarimiz arabcha bo`lg`on hozirda bizda aksariyat so`zimiz forsiy aqlliyat ila eski o`zimizni mo`g`ulcha oz qoldi. Chunonchi, mo`g`ulcha tilimiz egachi, singil, bo`kich, son, muchal, ulus degan so`zlar asl joydori mo`g`ulchadir’ (22,275).
Bulardan tashqari, choyjo`sh, objo`sh, otxona, govxona kabi so`zlar forsiy tildan kirib kelganini ham aytib o`tadi. Yana diniy ishlarda o`qiladigan niyati namozlar, oyatu hadislar tarjimasi ham forsiyda amalga oshirilishini aytib o`tadi.
Bizga shu narsa ayonki, VI – VII asrlarda arablar ko`pgina hududlarni o`z tasarruflariga olishgan. Ular nafaqat bosqinchilik qilishgan, balki o`z madaniyati va dinini keng yoyishga harakat qilishgan. Tarixning guvohlik berishicha, har bir xonadonga bittadan arab yigitini qo`yib chiqishgan. Hatto bu dinga kirganlarni ma’lum bir soliqlardan ham ozod qilishgan. Ibrat ham islom madaniyatining Turkiston o`lkasiga yoyilishi ularning vositasida ekanligini keltirib o`tadi.
Arablar o`z tillarini singdirishga qanchalik harakat qilishmasin, Qoshg`ar xalqining ham o`z tili buzilmay qolgani, ularda Chig`atoy turki joriyligini yozadi,
Lutfiy, Alisher Navoiy nazmlari, Xoja Ahmad Yassaviyning hikmatlari eski turkiydaligini aytib: “o`g`on izim qamug` buzurg, - talimga ravon tangrim o`zi”, - degan so`zlarini qayd etib: “...hozirgi davrda yana hukumat tilidan qo`shulub, sortchada hozirda arabchadan, forsiydan, ruschadan aralash bo`lganini ham aytib o`tadi.
Uning bergan bu ma’lumotlari orqali o`zidan oldingi va o`z davridagi xalqning tilini shu bilan birga bu tilning kelib chiqishini, ya’ni etimologiyasini ham bilib olamiz.
Xulosa qiladigan bo`lsak, Ibratning “Tarixi Farg`ona” asari g`oyaviyligi va badiiyligi bilan boshqa sara asarlar bilan bemalol raqobatlasha oladi. Bunday o`ringa ko`tarilishi muallifning mahoratidan dalolat beradi. Asarning g`oyaviy – badiiy jihatdan yuksakligi Ibratning samarali mehnatining mahsuli bo`lib hisoblanadi.

XULOSA
Tarix kitoblarining zarvaraqlaridan joy olgan XX asr har jihati bilan ajralib turadi. Bu davrda qanchadan – qancha ma’rifatparvarlar, istiqlol fidoiylari chiqishdi. Ular xalqni, millatni ilm olishga, o`zligini anglab, mustaqillik, erk uchun kurashish kerakligini da’vat etishdi. Ular faqatgina quruq gaplar bilan emas, balki amalda ham bajarishdi. Lekin bunday kishilar sho`ro mafkurasi ularning yurgizayotgan siyosatiga bolta urayotganini anglagan. Chor Rossiyasi, avvalo, ularni yo`q qilishgao`z siyosatini qaratdi. Sobiq sho`ro hokimiyati millatni ma’naviyatidan, o`zligidan, tarixidan mahrum etib, mutelikda saqlashni xohlardi. Lekin ular o`z niyatlariga yeta olishmadi. Istiqlol tufayli bunga chek qo`yildi. Tariximiz qayta tiklandi.
Mustaqillik – oddiy so`z emas. U qariyb 130 yillik mustamlakachilik, ma’naviy va jismoniy tobelik, axloqiy – ruhiy ozurdalikdan so`ng u bergan beqiyos ne’matlarni – qadimiy an’analarni va qadriyatlarimizni qayta tiklash imkoniyatidir. Bu imkoniyatlardan to`g`ri, oqilona foydalanish har birimizning burchimizdir. Shularni inobatga olgan holda biz ham Ishoqxon to`ra Ibratning ijodi va “Tarixi Farg`ona” asariga alohida to`xtalib, asarni, asosan g`oyaviy – badiiy jihatdan yoritib berishga harakat qilindi. Malakaviy bitiruv ishini ishlash jarayonida quyidagi xulosalarga kelindi:

• 
  Ishoqxon to`ra Ibrat jamiyatdagi o`z o`rni bilan barchaga namuna bo`la olgan shaxsdir;
  
• 
  Ishoqxon Ibrat butun umrini, ijodini xalqiga, millatiga bag`ishlagan. Ibratning barcha say’ harakatlari, ijod yo`li ma’rifatparvarlik, vatanparvarlik, istiqlol g`oyalari bilan sug`orilgan;
  
• 
  “Tarixi Farg`ona” asarining yaratilishi Ibrat ijodining yuksak cho`qqilaridan biri bo`lib hisoblanadi. Asarning tuzilishi, mavzular olami kehg bo`lib, u ustozlarning izidan borgan holda an’anaviy usul bilan boshlagan. Unda Farg`ona, Andijon, Namangan kabi yirik shaharlar tarixi, hukmdorlar, tarixiy shaxslar, ijtimoiy – siyosiy, ma’naviy hayot, shuningdek, Chor Rossiyasining mustamlakachilik yurishi va siyosati yoritilgan.
  
• 
  “Tarixi Farg`ona” ilmiy – tarixiy asar bo`lishi bilan bilan birgalikda badiiy asar hamdir. Uning - g`oyaviy – badiiy ahamiyati shundaki, qadimgi Farg`ona va o`zi yashagan davrdagi Qo`qon ijtimoiy – siyosiy muhiti, adabiy hayot badiiy tasvir vositalari yordamida yorqin aks ettirilgan. Undagi ta’rix, marsiyalar, muxammaslar, rivoyat va dostondan keltirilgan parchalar asarning badiiyligini yanada oshirgan. Shu bilan bir qatorda asar bir necha badiiy xususiyatlarni ham o`zida mujassamlashtirgan. Ishoqxon Ibrat bu asarida o`zining xolis tarixchilik iqtidori bilan birgalikda shoirlik, adiblik, etnograflik qobiliyatini ham namoyon qilgan.
  

Xulosa qilib aytganda, “Tarixi Farg`ona” asari tarixni, o`sha davr ijtimoiy, adabiy muhitini o`rganishda qimmatli manba bo`lib hisoblanadi. Bu asarni nafaqat tarixchi yoki adabiyotshunos nuqtai nazaridan, balki siyosatshunos, fol’klorshunos, tilshinos, geograf, etnograf sifatida o`rganilib, tahlil qilsa arziydigan asar.