Mustaqil ta’lim ishi

2.Axborot turlari va ularni turkumlash
Marketing tadqiqoti uchun zarur bo’lgan ma’lumotlar va axborotlar ko’lami juda keng bо‘lib, ularni tayinli tartibga solish va zarur paytlarda ulardan foydalanish talab etadi. Dastlabki tasavvurga ko’ra bozor, xaridor, raqobatchi va mahsulot xususidagi barcha axborotni kerakli shaklga jamlash va amaliy faoliyatda ularga tayanib ish kurish samarali hisoblanadi.
Marketing xususidagi to’plash manbalarini shartli ravishda birlamchi va ikkilamchi turlarga bо‘lish mumkin. Birlamchi ma’lumotlarga tayinli maqsad uchun ilk bor yangidan tashkil etilgan ma’lumotlar, axborotlar kiradi. Ikkilamchi ma’lumotlarga esa dastlabki boshqamaqsadlar uchun yig’ilgan, qayta ishlangan, turli manbalarda (jurnal, hisobot, axborot byulletenlari va x.k.) mavjud bo’lgan axborotlar kiradi. Ikkilamchi ma’lumotlarni to’plash manbalari tegishli tashkilotlarga taaluqli bо‘lish yoki bо‘lmasligiga ko’ra, o’z navbatida ichki va tashki turlarga bо‘linadi.
Ichki ikkilamchi ma’lumot manbalariga tashkilotda yuritilayotgan joriy buxgalteriya, moliya va statistik hisobotlarda aks ettiriladigan kо‘rsatkichlar kiradi. Jumladan, foyda va zararlar, sotib olish va sotish, tovarlarzaxiralari, iste’molchilar ko’lami va joylashuvi, narxlar hisob-kitoblar va x.k.lar.
Boshqacha qilib aytganda, tashkilot o’z imkoniyatidagi hisobotlar va ma’lumotlarga tayanib, mustakil tarzda ichki ma’lumotlar tizimini ishlab chikadi. Amaliy faoliyatda mahsulotlarni natural va qiymat ulchov birliklarida sotuvchi xajmi, narxlarning yil davomida о‘zgarishi, xaridorlarning joylashuv xaritasi, tovar zaxiralarining о‘zgarishi va shu kabi muhim ma’lumotlarni tashkilot bevosita о‘zining ichki hisobot tizimi asosida aniqlaydi.
Tashqi ikkilamchi ma’lumotlar tashkilot faoliyat yuritayotgan yoki yuritishi kutilayotgan bozor, mahsulot xususidagi mavjud bo’lgan ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Ularning tarkibi, amaliyotda kullanilishi turli davlatlari tajribasida turlicha ahamiyatga ega. Masalan, AQShda tashki ikkilamchi ma’lumotlarni umumiy jihatdan quyidagi 4 ta guruhga ajratish mumkin.
1. Ommaviy va iqtisodiy uyushmalarning hisobotlari va xabarnomalari. Ushbu manbalar o’z mohiyatiga ko’ra ikki kichik guruhga bо‘linadi.
a). Davlat muassalarning rasmiy hisobotlari. Bular jumlasiga statistik yilnomalar, shaxarlar va x.k.lar kiradi. “AQSH bо‘yichaqisqacha statistik sharx”, “Shaxarlar va okruglar bо‘yicha statistik yuriknoma”, “Amerika sanoati istikbollari” sharxnomasi kabilar shular jumlasidir. “Marketing axboroti yuriknomasi” oylik maxsus nashr bо‘lib, unda marketingga oid barcha xabarlarning qisqacha mazmuni bayon etiladi.
Ushbu turkum manbalardan aholining usishi, tarkibiy demografik siljishlari, daromadlar va narxlarning о‘zgarishi, yalpi iste’moldagi xolat, ayrim iste’mol tovarlari taklifi, sotuvchi, iste’moliga oid xabarlar va boshqa axborotlarni olish mumkin. Ayrim shtatlar bо‘yicha esa о‘zgarishlar, kushni shtatlar bilan kiyosiy tahlil ma’lumotlari ham ushbu manbalarda aks ettiriladi.
v). Uyushmalar va tashkilotlarninghisobotlari va ma’lumotlari. Har bir shtat о‘zining mustakil iqtisodiy uyushmalari (assotsiatsiyalari, ittifoklariga) ega bo’lganligi sababli, ular ham mustakil tarzda yillik hisobot va ma’lumotlar tayyorlaydilar. Masalan, sanoat-savdo palatalari, maxsus sohalar bо‘yicha (elektronika, sotish yо‘nalishlari bо‘yicha o’z a’zolari uchun axborotlarni tupladi va umumlashtirdi. “Amerika marketing assotsiatsiyasi”, “Tadbirkorlikni rivojlantirish byurosi”, “Chakana savdo milliy assotsiasi” kabi tashkilotlar va boshqalar shular jumlasidandir.
2. Marketing tadqiqotlari bо‘yicha ixtisoslashgan institutlar va marketing xizmati kо‘rsatuvchi muassasalarning axborotlari, hisobotlari.
Kо‘pgina xollarda ushbu axborot manbai tijorat axborot manbai ham deb nomlanadi. Masalan, marketing tadqiqotlari bо‘yicha ixtisoslashgan institutlar: GFK, “Marketing riserch korporeyshn of Amerika”, “Simmons market riserch byuro”, “A.S.Nilsen” kabi tashkilotlarning bashoratlari, о‘z muammo yо‘nalishlari bо‘yicha amalga oshirgan tadqiqot yakunlari, hisobotlari. Bunday ma’lumotlarning ayrimlari ommaviy tarzda barcha kizikuvchilarga arzonrok ayirboshlanadi, ayrimlari esa tegishli tulov evaziga maxsus bajariladi va takdim etiladi.
3. Iqtisodiy matbuot, tarmoqbо‘yicha jurnallar, ro’znomalar va kitoblar. Ushbu turkum axborot manbai juda keng bо‘lib, undagi tahliliy ma’lumotlar tegishli tashkilotga, tadqiqotchilar guruhiga yoki alohida shaxsga taa’llukli bо‘lishi mumkin. AQShda mashxur “Tayms”, “Fayneshnl tayms” kabi ro’znomalar, “Biznes uik”, “Forchun”, “Forbs”, “Garvard biznes revyu”, “Jornal of markiting”, “Jornal of marketing riserch”, “Advertayzing eydj”, “Seylz end marketing menejment” va boshqa shu kabi jurnallar ommaviy matbuotda marketing tadqiqotiga oid makolalar, hisobotlarni chop kiladi. Bundan tashkari, marketing tadqiqotlarining amaliy jihatlarini aks ettiruvchi risolalar, kitoblar ommaviy matbuot manbaidan olinadigan ma’lumotlarni yanada boyitadi.
4. Tashkilotlarning ommaviy tarzda chop etiladigan ma’lumotlariga yillik balans hisobotlari, narx varaqalari, reklama jurnallari, xaridorlar uchun yo’riqnomalar va shu kabilar kiradi. Bunday manbalardan о‘zaro raqobatda bo’lgan firmalar ham kо‘p foydalanadilar. Chunki, unda raqobatchi firmalarning sotish hajmi, mahsulot, xizmat ko’ratish va narx siyosati xususida zarur ma’lumotlarni olish imkoni bо‘ladi.
Ma’lumki, har bir yirik aksionerlik jamiyati va uta yuqori savdo aylanmasiga ega bo’lgan ma’suliyati cheklangan shirkatlar yillik hisobotlarini, prospektlarni ommaviy nashr qiladilar. So’nggi yillarda ushbu tashkilotlarning umumiy falsafasi, sotish siyosati, marketing xizmatlari ma’lumotlari tabiyki, bunday hisobotlarda o’z aksini topmoqda. Shu sababli, raqobatchi tashkilot yoki firmaning aksionerlari, xaridorlari, mijozlari uchun chiqargan prospektlari, yuriqnomalari, hisobotlari bevosita tadqiqot uchun manba sifatida foydalaniladi.
Axborot olish manbalari xususida fikr yuritilinganda faqatgina tegishli mamlakatda chop etiladigan axborotlargina emas, balki xorijiy matbuot, xalqaro iqtisodiy-moliyaviy tashkilotlarning axborotlarini ham inobatga olmoq lozim.
Jahon iqtisodiyoti yanada shakllanayotgan va xalqaro munosabatlar takomillashayotgan sharoitda xalqaro iqtisodiy, moliyaviy tashkilotlar: Xalqaro savdo tashkiloti, Jahon banki, Xalqaro rivojlanish va rekonstruksiya banki va shu kabilar o’zlarining yillik hisobotlarini nashr qiladilar. Bunday ma’lumotlardan xalqaro bozorda faoliyat boshlayotgan va yuritayotgan kompaniyalar foydalanishlari mumkin. Masalan, tegishli bir davlatning tashki savdo balansi, eksport-import tarkibi, sanoat, kishlok xujaligi ishlab chiqarish xajmi va x.k. ma’lumotlar ushbu manbalardan olinishi mumkin.
Xozirgi paytda mustakil va yangi axborot manbai bо‘lib - elektron ma’lumot banklari, “informatsion-broker” tarzidagi kompyuter vositasida yetkaziladigan ma’lumotlar tizimi shakllanmoqda. Bu ma’lumotlar kompyuter vositasida o’zatilayotgan, to’planayotgan va saqlanayotganligi uchun yangi tur deb sanaladi va yuqoridagilardan farq qiladi.
Kompyuterlar uchun ma’lumotlar banki ham xozirda mustaqil bozor sifatida ildam rivojlanmoqda. Xozirgi kunga kelib dunyoda 6000 dan ziyod ma’lumotlar bankining turlari yaratilgan bо‘lib, so’ngi 10 yil davomida u qariyib 2 marotabaga ortdi. “Informatsion broker” tizimi marketing xususida barcha axborotlarni yig’ish, kompyuter ma’lumotlari bankiga kiritish va unga ehtiyoj sezgan tashkilotlarga yordam kо‘rsatish vazifasini bajaradi. Ushbu tizimlar axborotlarni tо‘plash bо‘yichagina emas, balki ular bankini yaratish, kompyuter dasturlariga kiritish bо‘yicha ixtisoslashgan. Odatda ular kichik tashkilotlar, shaxslar uyushmasi bilan muntazam aloqada bо‘lib, kompyuter dasturlarining imkoniyatlarini oshirish, kо‘plab iste’molchi tashkilotlar uchun qulayliklar yaratishga qaratilgan.
Bizning mamlakatimizda axborot yig’ish manbalari bir muncha о‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu xususiyatning mavjudligi eng avvalo, marketing bо‘yicha axborot olish manbalari va ushbu sohabо‘yicha mutasaddi tashkilotlarning tashkiliy bo’ysinish xususiyatlardan kelib chiqadi. O’zgacha jihatdan esa, ommaviy tadbirkorlikni rivojlanish darajasi, korxonalar uyushmalari, sanoat-savdo palatalari marketing xususida ma’lumotlarni yigish bо‘yicha faoliyatlarning hozirgi holati, ularni guruhlarga ajratishda alohida yondoshishni talab kiladi.