Mutaffakirlarning til haqidagi fikrlari r e j a

MUTAFFAKIRLARNING TIL HAQIDAGI FIKRLARI

R E J A:

• Navoiyning til haqidagi qarashlari
• «Muhokamat-ul lug`atayn» asarining ilmiy-tarixiy ahamiyati.
• O`zbek adabiy til tarixida Alisher Navoiyning o`rni.

• Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni oʻrganish va ishlatish qobiliyatiga aytiladi. Til asosan muloqot vositasi hisoblanadi. Tilni oʻrganuvchi sohaga tilshunoslik deyiladi. Jahon tillari miqdorini aniqlash uchun til va sheva orasida farq oʻrnatish zarur. Shunga qaramay, tillar soni 6—7 ming orasida, deb hisoblanadi. Tabiiy til soʻzlashuv yoki imo-ishora orqali tarqaladi, biroq har qanday til eshitish, koʻrish, sezish stimullari yordamida yozuv, braille yoki hushtak kabi ikkilamchi vositaga kodlanishi mumkin. Bu odam tili modallikdan mustaqil boʻlgani uchun ilojli. Keng maʼnoda til atamasi ostida biror muloqot tizimining tayinli qoidalari majmuasi tushuniladi. Barcha tillar semiozisga, yaʼni belgilarni tegishli maʼnolarga bogʻlash jarayoniga tayanadi.

 Ogʻzaki va imo-ishora tillari ramzlar ketma-ketligini soʻz yoki morfema qilib shakllantiruvchi fonologik tizim hamda soʻz va morfemalar ketma-ketligidan ibora va gaplarni hosil qiluvchi sintaktik tizimni oʻz ichiga oladi. Odam tili unumdorlik, rekursivlik va siljuvchanlik xususiyatlariga ega ekanligi hamda ijtimoiy kelishuv va oʻrganishga butunlay asoslangani uchun unikaldir. Binobarin, uning murakkab tuzilishi hayvonlar muloqotiga nisbatan juda keng ifoda va qoʻllanishlar koʻlamini beradi. Til erta homininlar asta-sekin primat muloqot tizimlarini oʻzgartira boshlagan paytda, boshqa onglar nazariyasini shakllantirish qobiliyati va intensionallikni oʻrganayotganida yuzaga kelgan, deb taxmin etiladi.

•  Ogʻzaki va imo-ishora tillari ramzlar ketma-ketligini soʻz yoki morfema qilib shakllantiruvchi fonologik tizim hamda soʻz va morfemalar ketma-ketligidan ibora va gaplarni hosil qiluvchi sintaktik tizimni oʻz ichiga oladi. Odam tili unumdorlik, rekursivlik va siljuvchanlik xususiyatlariga ega ekanligi hamda ijtimoiy kelishuv va oʻrganishga butunlay asoslangani uchun unikaldir. Binobarin, uning murakkab tuzilishi hayvonlar muloqotiga nisbatan juda keng ifoda va qoʻllanishlar koʻlamini beradi. Til erta homininlar asta-sekin primat muloqot tizimlarini oʻzgartira boshlagan paytda, boshqa onglar nazariyasini shakllantirish qobiliyati va intensionallikni oʻrganayotganida yuzaga kelgan, deb taxmin etiladi.

• Buyuk shoir va adib, ulug` mutafakkir olim Alisher Navoiyning adabiy, ilmiy, ijtimoiy-siyosiy faoliyatida umuman tillarda, xususan ona tilida munosobati alohida o`rin egallaydi. U deyarli barcha asarlarida o`zining til haqidagi qarashlarini, ona tilini rivojlantirish, uning boyligi va go`zalligi haqidagi, o`z xalqini ana shu tilda yozilgan g`oyaviy-badiiy yuksak asarlardan bahramand etish haqidagi g`oyalarini, fikr-mulohazalarini bayon etadi. Umrining oxirlarida esa o`zining bu sohadagi butun faoliyatini umumlashtirdi va ilmiy-tarixiy jihatdan katta qiymatga ega bo`lgan «Muhokamat-ul lug`atayn» (ikki til muhokamasi asarini yozdi). Navoiy lisoniy qarashlaridan eng muhimlari tilning kelib chiqishi, uning ijtimoiy mohiyati, til va tafakkurning masalalari, mazmun bilan shakl birligi kabilardir. Insonni so`z ayladi judo hayvondin, Balkim guxari sharifroq yo`q ondin.

• Bu satrlar Navoiyning til haqidagi asosiy g`oyasidir. Uning fikricha, tafakkur va til bir-biri bilan bog`liqdir. Inon qalbi-tafakkuri daryodir, so`z esa qimmatbaho toshdur, so`zlovchi esa g`avvoz-tafakkur daryosidan dur teruvchidir: ... so`z durredurkim, aning daryosi kunguldir va kulgul mazxarudurkim, jomiy maoniy juzv va «kuldur». Uning tushuni shicha mazmun, ma`no birlamchi, shakl so`z esa ikkilamchi ma`noning ifodasidir: «Ammo chun alofoz va iboratdin murod ma`nidur va mazkur maxluqotdin maqsud insondur va ul maoniy va bayon so`z aning so`zindadur va takallum aning kalomida borur». Shuni ng uchun «mani adosida alfoz tilga kelur va ul alfozdin ma`ni fahm bo`lur». Durning qiymati turlicha bo`lgani kabi so`z ham har xil bo`ladi,va «sharifidin ulgan badanga ruhi pok etar, kasifidin hayotlik tanga zaxri halok hosiyati zuxur etar». U asosda Navoiy tilining ijtimoiy xususiyatini, u mazmunning ifoda vositasi ekanligini, madaniyat va ma`rifatning rivojiga xizmat qilishini ko`rsatadi. U til doim rivojlanib boradi, tillar bir-biridanta`sir va boyishi kabi masalalaoda bir qator cheklanganlik va ziddiyatlar, qarama-qarshi mulohazalar uchrab turadi.