Mutaxassisligi bo’yicha jiyanberdiev merojiddinning nogironligi bo‘lgan bolalarni ijtimoiylashtirishning intеgrativ mеxanizmlari mavzusidagi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
____________________________________________________________________________________________________________________________________
Qo’lyozma huquqida
UDK: ________________
______________________________________ mutaxassisligi bo’yicha


JIYANBERDIEV MEROJIDDINNING


NOGIRONLIGI BO‘LGAN BOLALARNI IJTIMOIYLASHTIRISHNING INTЕGRATIV MЕXANIZMLARI
MAVZUSIDAGI
magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan
DISSERTATSIYA
Ilmiy rahbar: f.f.n., prof.
______________________
Jizzax-2023
MUNDARIJA
KIRISH...............................................................................................................3-7
I BOB. NOGIRONLIGI BO‘LGAN BOLALARNI IJTIMOIYLASHTIRISHNING INTЕGRATIV MЕXANIZMLARINI O‘RGANISHNING NAZARIY ASOSLARI...................................................8-50
1.1. Nogiron bolalarni ijtimoiylashtirish kontseptsiyasi.......................................8-27
1.2. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarning psixologik xususiyatlari...............28-40
1.3. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni ijtimoiylashtirish modeli..................42-50
Birinchi bob bo‘yicha xulosalar ......................................................................51
II BOB. MAKTABGACHA TA’LIM MUASSASASIDA NOGIRON BOLALARNI IJTIMOIYLASHTIRISHNING INTЕGRATIV MЕXANIZMLARI...........................................................................................52-64
2.1 Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni ijtimoiylashtirish bo‘yicha eksperimental ishlarni tashkil etish……………………………………...................................52-56
2.2 Maktabgacha ta’lim muassasasida eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni ijtimoiylashtirish................................................................................................57-64
Ikkinchi bob bo‘yicha xulosalar .....................................................................65
III bob. Maktabgacha Ta’lim muassasasida nogiron bolalarni ijtimoiylashtirishning intеgrativ mеxanizmlarini o‘rganish usullari..............................................................................................................66-76
3.1. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni ijtimoiylashtirish bo‘yicha eksperimental ishlarning yakuniy bosqichi...............................................................................66-71
3.2. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni ijtimoiylashtirish bo‘yicha tavsiyalar………………………………………………………………………72-76
Uchinchi bob bo‘yicha xulosalar...................................................................77
XULOSA ...........................................................................................................78-80
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ......................................81-85
ILOVALAR………………………………………………………………….86-88
KIRISH
Tadqiqotning dolzarbligi “Ota-ona mehridan mahrum va nogironligi bor bolalarni qo‘llab-quvvatlash, ularni jamiyatning faol a'zolari sifatida tarbiyalash barchamizdan jiddiy e’tibor va amaliy harakatlarni talab qiladi. Birorta bola “men yetim yoki nogironman” deb o‘ksinmasligi, davlatimiz va jamiyatimizning mehridan chetda qolmasligi kerak. Ularni zamonaviy kasb-hunarlarga o‘qitish, barcha sharoitlarni yaratib berish nafaqat vazifa, balki muqaddas burchdir”.
Prezident Shavkat Mirziyoev bu fikrlarni nogironligi bo‘lgan, ota-ona qaramog‘idan mahrum va yetim bolalarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashni kengaytirish hamda ijtimoiy nafaqalarni takomillashtirish masalalari bo‘yicha kuni kecha o‘tkazilgan videoselektor yig‘ilishida bildirdi[3, b.10.].
Yig‘ilishda nogironligi bo‘lgan bolalarni qo‘llab-quvvatlash va davolash masalalariga alohida e’tibor qaratildi. Davlatimiz rahbari bunday bolalarni zarur tibbiy vosita va aravachalar bilan ta'minlash, jarrohlik operatsiyalari o‘tkazish, implantant va protez o‘rnatish uchun qo‘shimcha mablag‘ ajratishga ko‘rsatma berdi.
Shuningdek, ixtisoslashgan maktablarga yirik korxonalar va klasterlarni biriktirib, sharoitlarni yaxshilash mumkinligi qayd etildi. Voyaga yetmaganlar bilan ishlash komissiyalari o‘rniga Bolalar masalalari bo‘yicha milliy komissiya tashkil etilishi, hududiy komissiyalarga esa viloyat hokimlari rahbarlik qilishi belgilandi.
Mamlakatdagi mavjud ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat sharoitida nogiron bolalarni ijtimoiylashtirishning o‘rni masalasi tobora keskinlashmoqda. Shu munosabat bilan bolalarni o‘qitish va tarbiyalashning maqsad, vazifalari, mazmuni va texnologiyalari qayta ko‘rib chiqilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 1-avgustdagi F-5006-son farmoyishi bilan tashkil etilgan Nogironligi bo‘lgan shaxslarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash tizimini tubdan takomillashtirishga qaratilgan takliflarni tayyorlash bo‘yicha komissiya tomonidan nogironlikni barvaqt aniqlash va oldini olish, nogironligi bo‘lgan shaxslarga tibbiy-ijtimoiy yordam ko‘rsatish, ularni kasbga o‘qitish va ishga joylashtirish sohasidagi ishlarning ahvoli kompleks va chuqur o‘rganildi.
Ushbu Qonun O‘zbekistonRespublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi tomonidan 2020 yil 22 iyulda qabul qilinib, Senat tomonidan 2020 yil 11 sentyabrda maʼqullangan edi.
Maʼlumki, «Faol tadbirkorlik, innovatsion gʼoyalar va texnologiyalarni qoʼllab-quvvatlash yili» Davlat dasturining 143-bandida «Nogironligi bo‘lgan shaxslarning huquqlari to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni loyihasini ishlab chiqish vazifasi belgilangan edi.
2020 yilning 15 oktyabr kuni O‘zbekistonRespublikasi Prezidenti tomonidan "Nogironligi bo‘lgan shaxslarning huquqlari to‘g‘risida"gi Qonun imzolanishi bilan Davlat dasturida belgilangan ushbu band ijrosi taʼminlandi. Qonun loyihasida:
BMTning Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi konventsiyasi talablari va xalqaro standartlarni milliy qonunchilikka tatbiq qilish, shuningdek, «nogiron» tushunchasi oʼrniga «nogironligi bo‘lgan shaxs» tushunchasidan foydalanish; nogironligi bo‘lgan shaxslarning huquqlari; davlat organlarining nogironligi bo‘lgan shaxslar huquqlarini himoya qilish sohasidagi vakolatlari;
Nogironlikni aniqlash va oldini olish, ularning taʼlim olishi va ishga joylashishiga koʼmaklashish, ularga tibbiy-ijtimoiy yordam koʼrsatishning zamonaviy shakl va mexanizmlarini belgilash;
Nogironlikni belgilashda qoʼllanilayotgan usullarni tubdan takomillashtirish va boshqa qoidalarni nazarda tutish belgilangan edi. Nogiron bolalarni ijtimoiylashtirishga faol yondashuv nuqtai nazaridan, bolalarning ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan xulq-atvor tajribasini, boshqa odamlar bilan muloqot qilish madaniyati normalarini, axloqiy va mehnat madaniyatini bosqichma-bosqich o‘zlashtirishi uchun sharoit yaratish kerak[3, b. 10.].
Nogiron bolalarni ijtimoiy moslashtirish va reabilitatsiya qilish muammolari maqsadli ijtimoiy-pedagogik ta'sir ko‘rsatish sharoitida ularni bolalarning shaxsiy manfaatlari va imkoniyatlarini hisobga olgan holda uy xo‘jaligi, individual va ijtimoiy ahamiyatga ega faoliyatning qulay sohalariga kiritish orqali hal qilinadi. Mamlakatimiz ijtimoiy hayotida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar nogiron bolalarni ijtimoiylashtirishning obyektiv shartlarini sezilarli darajada o‘zgartiradi.
Hozirgi vaqtda Respublikamizda yosh avlod o`rtasida nogironlikning asosiy tendentsiyalari aholining demografik tuzilishidagi salbiy o`zgarishlar, kasallikning o`sishi, ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarning yomonlashuvi va ekologik vaziyat bilan belgilanadi. Bolalarning ushbu toifasi submadaniyatga, turmush tarziga, rivojlanishning ijtimoiy xususiyatlariga ega bo`lgan maxsus ijtimoiy-demografik guruhdir. Imkoniyati cheklangan talabalarning to`liq ijtimoiy aloqalari imkoniyatini qiyinlashtiradi va yetarli muloqot doirasining yetishmasligi buzilishlarga olib keladi, bu esa o`z navbatida rivojlanishda yanada ko`proq izolyatsiya va kamchiliklarga olib keladi. Ijtimoiylashtirish jarayoni bolaning hayotiga va shunga mos ravishda uning kasbiy rivojlanishiga katta ahamiyat beradi. Ta’lim tizimi olish-ijtimoiy maqomni oshirish va sog‘lig‘i cheklangan yoshlarni himoya qilishning eng samarali mexanizmlaridan biridir. Nogiron - jismoniy, aqliy, psixologik va hissiy faoliyatning izdan chiqishi, shikastlanishi natijasida hayot faoliyatining cheklanishi munosabati bilan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda nogiron deb topilgan va ijtimoiy yordam hamda himoyaga muhtoj bo‘lgan shaxs tushuniladi. “Nogiron” atamasi hozirgi kunda eskirib qolgan va qo‘pol bo‘lgan so‘z hisoblanadi. Shuning uchun ham bunday shaxslarga nisbatan “imkoniyati cheklangan insonlar” yoki “nogironligi bo‘lgan shaxslar” deb murojaat qilish to‘g‘ri bo‘ladi. Imkoniyati cheklangan (nogiron) - bu shaxsiy ehtiyojlarini va ijtimoiy hayot yetishmovchiliklarini qisman yoki to‘liq o‘zi mustaqil ta’minlay olmaydigan istalgan shaxs. Nogironlik qabul qilingan tasnifnomaga ko‘ra organizmdagi domiy buzilishlarga olib keluvchi, hayot faoliyatining cheklanishiga sabab bo‘luvchi, alohida ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashga ehtiyoj tug‘diruvchi ijtimoiy zaiflik sifatida talqin etiladi.[38, b. 216.]
Nogiron bolalarni ijtimoiylashtirish bo‘yicha ishlar asosan umumiy qabul qilingan aloqa vositalari tizimi orqali amalga oshirildi. So‘nggi yillarda nogiron bolalar uchun ta’lim tizimida insonparvarlashtirish, demokratlashtirish g‘oyalarini amalga oshirish tufayli ta’limning yangi shakllari, ta’limga innovatsion yondashuvlar (G.L.Zaytseva, E.I.Leongard, N.D.Shmatko) paydo bo‘ldi. T.A. Basilova, E.L. Goncharova, A.G. Zikeev, T.S. Zikova, T.K. Korolevskaya, O.I. Kukushkina va boshqalar bolalarning ijtimoiy-emotsional rivojlanishini o‘rganishga bag‘ishlangan.
Nogironning ijtimoiy holati muammosi juda ko‘p sonli tadqiqotchilarning e’tiborini jalb qildi (V.M. Astapov, O.I. Lebedinskaya, B.Yu.Shapiro, E.F. Achildieva, A.A. Baranov, R.K. Ignatieva, L.K. Grachev, TA Dobrovolskaya , IP Katkova, VV Kuznetsova, SS Kuchinskiy, SP Pyapkov, GG Silaste, NB Shabalina, I. A. Shames, S.P. Shevchuk, Yu.G. Ellanskiy). Shunga qaramay, ushbu muammoning yechimi hali ham ko‘proq tahlil va tushunishni talab qiladi.
Zamonaviy ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasalari o‘z rivojlanishining yangi bosqichida muhim ijtimoiy-pedagogik muammolarni hal qilish uchun nogiron bolalarning ta’lim va tarbiyasini yaxshilash yo‘llarini izlash muammosi oldida turibdi. Ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasalarining e’tibori ta’lim va tarbiya mazmuni va texnologiyasini yangilash, hayotiy kompetensiya va ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirishga, nogiron bolalarning ijtimoiy moslashuviga e’tiborni o‘zgartirishga qaratilgan.
Shu munosabat bilan nogiron bolalarni ijtimoiylashtirish muammosini o‘rganishning ahamiyati ortib bormoqda. Shuni ta'kidlash kerakki, ijtimoiy pedagogning tuzatish faoliyati sohasida, nogiron bolalar muammolarini hal qilishda, bunday bolalarni ijtimoiy integratsiyalash usullari kam namoyon bo‘ladi, bu erda muhim toifa eshitish nuqsonlari bo‘lgan bolalardir.
Nogiron bolalarni ijtimoiylashtirish bo‘yicha tadqiqotlar sonining ko‘payishi bilan, nogiron bolalarni ijtimoiy integratsiyalash usullari tizimi hali ham mavjud emasligi bilan bog‘liq. Ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasalari o‘z taraqqiyotining yangi bosqichida muhim ijtimoiy-pedagogik vazifalarni hal etish maqsadida imkoniyati cheklangan bolalarni o‘qitish va tarbiyalashning yangi usullarini izlash muammosi oldida turibdi. Jamiyatimizning muammolaridan biri nogiron bolalarni ijtimoiylashtirish muammosidir. Hozirgi dunyoda bu muammo nafaqat ilmiy, balki ijtimoiy ahamiyatga ega.