Mutaxassisligi bo’yicha jiyanberdiev merojiddinning nogironligi bo‘lgan bolalarni ijtimoiylashtirishning intеgrativ mеxanizmlari mavzusidagi

Zaif eshituvchilar:
1) nutqida qisman chetga chiqishi (nutqining grammatik tizimida me’yordan chetga chiqishlar: qo‘shimchalarni noto‘g‘ri qo‘llash yoki tushirib qoldirish, ba’zan talaffuz muammolari) bo‘lgan zaif eshituvchi bolalar;
2) chuqur nutqiy muammolarga ega bo‘lgan (lug‘at zaxirasi o‘ta chegaralangan, nutqi qisqa, noto‘liq so‘zlardan, grammatik tizimi so‘z-gapdan, bo‘g‘in-so‘zlar qatoridan iborat) zaif eshituvchi bolalar.
Olim bu boradagi izlanishlarini davom ettirar ekan, har qanday bolaning rivojlanishi muloqotda, faoliyatning turli shakl va ko‘rinishlarida amalga oshishi omilini hisobga oladi. Tadqiqotlarning natijasi shuni ko‘rsatdi-ki, kar va zaif eshituvchi bola bir-biridan keskin farq qiladi. Zaif eshituvchi boladagi inson uchun o‘ta zarur bo‘lgan analizator – eshitish faoliyatining to‘liq emas, qisman buzilishi nutqning birmuncha shakllanishiga imkon beradi. Lekin bunday yo‘l bilan nutqni egallashning o‘ta chegaralanishi bola tomonidan tushuncha va tasavvurlar (nutqning keyingi idroki va tushunilishi)da o‘zgachalikni yuzaga keltiradi. Zaif eshituvchi bolaning nutqi rivojlanmasdangina qolmay, balki buzilgandir ham. Masalan, lug‘at zaxirasining kamligi bilan bir qatorda so‘zlarning boshqa ma’noda qo‘llanishi, grammatik tizimning rivojlana olmasligi bilan bir qatorda ular ma’nolarining noto‘g‘ri tushunilishi kuzatiladi. Bularning barchasi bilish faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi: taqqoslash, tahlil qilish, umumlashtirish kabi psixik jarayonlar zaif eshituvchilarda o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi.
Nutqiy muloqot bolaning shaxs sifatida rivojlanishida hal qiluvchi o‘rinni egallaydi. Zaif eshituvchi bola nutqining o‘ziga xos rivojlanishi oddiy sharoitlarda ilm asoslarini egallashiga to‘sqinlik qiladi. Shu sababli ham bu toifadagi bolalar anomaliyasi tuzilishida nutq birinchi o‘ringa qo‘yilib, maxsus tashkil etilgan ta’lim jarayonida markaziy o‘rinni nutqni reja asosida shakllantirish masalasi egallashi lozim.
Qator tadqiqotlar zaif eshituvchi bolalar tallafuzga o‘rgatish xususiyatlari hamda bunday o‘ziga xoslikka mos kelmaydigan mavjud o‘qitish jarayonini taqqoslash natijasida tilni maxsus o‘qitish muammolarining ilmiy jihatdan hal etilishi: uni psixologik, lingvistik, psixolingvistik, umumdidaktik hamda metodik nuqtai nazardan ishlab chiqilishiga asos bo‘lib xizmat qildi . Ushbu tavsiya etilgan metodikalar asosida yangi tur – zaif eshituvchi bolalar maktablari uchun qator darsliklar va ularni olib borish imkonini beruvchi metodik tavsiyalar yaratildi.
Zamonaviy surdopedagogikaning nazariy asoschilari eshitishida muammosi bo‘lgan bolalarning ijtimoiy hayotda o‘z o‘rnini topishlarining muhim omili – tallafuzga o‘rgatish ishlarining samaradorligi bevosita tarbiyalanuvchining oila a’zolari, xususan, ota-onalarning farzandlari bilan muntazam ravishda shug‘ullanishlariga bog‘liqligini alohida qayd etadilar. Jumladan, S.A.Zikov til o‘qitishdagi yuqori muvaffaqiyatlar faqatgina maxsus muassasalarda tashkil etilgan nutqiy muhit orqali emas, balki bevosita ota-onalar va atrofdagilarning ishtiroki orqali ta’minlanishini uqtirsa , R.M.Boskis: «Nutqqa o‘rgatish ishlarini o‘qituvchi ota-onalar bilan hamkorlikda amalga oshirishi lozim»[13, b.215.],-deb ta’kidlaydi .
Aynan yangi davr surdopedagogikasida oila va maxsus ta’limning bola tarbiyasi borasidagi mushtarakligi zarurati anglandi: ota-onalar surdopedagoglar tomonidan belgilangan yo‘l va ko‘rsatmalarsiz farzandlarining tarbiyasida va, xuddi shunday tarzda, surdopedagoglar ota-onalar ishtirokisiz o‘z faoliyatlarida muvaffaqiyatga erisha olmaydilar. Ilk yoshdagi eshitishida muammosi bo‘lgan bolalar ta’lim muassasalari asoschilari tomonidan yaratilgan maqola hamda metodik tavsiyalar kar va zaif eshituvchi bolalar ota-onalariga o‘z farzandlarining tarbiyasini qanday tashkil etishlari, nutqini rivojlantirish yo‘llari kabi masalalarni yoritib berdi.
Respublikamizda surdopedagogikaning ilmiy asoslanishi o‘tgan asrning 80-yillaridan boshlandi. Milliy surdopedagogikamizda olib borilgan qator tadqiqotlar mamlakatimizda mavjud eshitishida muammosi bo‘lgan bolalar maxsus maktab-internatlar ta’lim-tarbiya jarayonini hududiy sharoitlar, o‘zbek tili xususiyatlariga mos holda takomillashtirish yo‘l va vositalarini ilmiy jihatdan asoslab berishga yo‘naltirildi.
Surdopedagogika sohasida ilk bor N.Sh.Bekmurodov tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlari natijasida hududimizga mos ravishda maxsus maktab-internatlar kun tartibi, o‘quv jarayonini tashkil qilishda hisobga olinishi lozim bo‘lgan talablar ishlab chiqilgan bo‘lsa, X.M.Gaynutdinovning ilmiy izlanishlari natijasida ilk bor O‘zbekiston sharoitida eshitishida nuqsoni bo‘lgan shaxslarni kasbiy – mehnatga tayyorlash, keyingi mehnat faoliyatlari jarayonini takomillashtirishga qaratilgan tavsiyalar, bunday shaxslar ijtimoiy moslashuvlari darajasini ko‘tarish yo‘llari ochib berildi.Alimxodjayevaning uzoq yillik amaliy tajribasi maxsus o‘qitish jarayonida didaktik materiallardan foydalanishning tabaqalangan metodikasini ishlab chiqish hisobiga zaif eshituvchi o‘quvchilar eshitish idrokini rivojlantirish tizimini takomillashtirish yo‘llarini ilmiy jihatdan asoslab berishiga asos bo‘ldi
U.Y.Fayziyevning ilmiy-tadqiqot ishi zaif eshituvchi bolalarga ona tilini o‘rgatish muammolarini hal qilishga qaratilgan ilk tadqiqot bo‘lib, unda maktabga tayyorgarliksiz kelgan zaif eshituvchi bolalarning dastlabki nutqiy imkoniyatlari (so‘z boyligi: faol va nofaol nutqi), eshitishining yo‘qolish sabablari va vaqti o‘rganildi, bunday bolalarni savodga tayyorlash va savod o‘rgatish metodikasi ilk bor nazariy jihatdan asoslab berildi. Ya’ni tadqiqotchi zaif eshituvchi o‘quvchilarga savod o‘rgatish davrida zarur sanalgan omil - harflarni o‘tish ketma-ketligini ishlab chiqib, ushbu nazariy xulosalari asosida «Alifbe» darsligini yaratdi N. X. Dadaxo‘jayeva ilk bor zaif eshituvchi o‘quvchilarning ko‘p xonali sonlar ustida arifmetik amallarni bajarishlaridagi xususiyatlar, ushbu jarayonda o‘quvchilarning nutqi va fikrlashlariga oid tayyorgarlik holatini o‘rganib, ko‘p xonali sonlar ustida arifmetik amallar bajarishga o‘rgatish bo‘yicha ish usullari hamda metodlarni nazariy jihatdan asoslab berdi.
F.U.Qodirova ilmiy tadqiqotida eshitmaydigan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ta’limi amaliyotidagi kamchiliklari tahlil qilinib, ularni bartaraf etishning samarali usul va yo‘llari aniqlandi hamda so‘zlashuv nutqini shakllantirishning omil va bosqichlari belgilab berildi.
Ko‘rib chiqilgan tadqiqotlardan U.Yu.Fayziyev hamda F.Qodirovalarning ishlarigina kar va zaif eshituvchi bolalar maktab-internatlarida o‘zbek tili o‘qitish tizimini ilmiy asoslab berishga qaratilgan. Maktab yoshidagi bolalarni tadqiqot o‘ekti sifatida tanlab olgan har ikki olima ularning maktabda muvaffaqiyatli Ta’lim olishiga maktabgacha yosh davrida zamin yaratilishi lozim ekanligini qayd etadilar. U.Fayziyev: «Erta ilk yoshidan korreksion ta’sir ko‘rsatish orqali bu og‘ir asoratlar kamaytirilishi yoki butunlay bartaraf etilishi mumkin…Ota-onalar imkon topgan holda uyda alohida sharoit yaratib, eshitmaydigan farzandlari bilan o‘zlari shug‘ullanishlari mumkin. Buning uchun ular surdopedagog mutaxassis bilan hamkorlikda ish olib borishlari lozim»,- degan fikrlarni keltirsa , F.U.Qodirova kar o‘quvchilarga o‘z fikrini erkin ifodalashni o‘rgatish ota-onalarning farzandlari ta’lim-tarbiyasi oldidagi mas’uliyati ekani va bu ta’lim jarayonida muhim omillardan hisoblanishini ta’kidlaydi .
O‘zbekistonda surdopedagogikaning yondosh tarmoqlari – oligofreno-pedagogika, logopediya sohasidagi L.R.Mo‘minova, R.Shomaxmudova, M.Yu.Ayupova, X.M.Po‘latova, D.A.Nurkeldiyev, M.P.Xamidova, L.Sh.Nur-muxamedovalar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar maxsus Ta’lim muassasalarida olib boriluvchi ta’lim-tarbiya jarayonini hududiy sharoitlarni hisobga olgan holda tashkil etish hamda takomillashtirishga qaratildi.
Hozirgi kunda mamlakatimizda yosh avlodni xar tomonlama yetuk va barkamol shaxs qilib tarbiyalab voyaga yetkazish dolzarb masalalardan biri bo‘lib kelmoqda. Shu munosabat bilan mamlakatimizda jismoniy va ruhiy rivojlanishinda nuqsonli, jumladan zaif eshituvchi bo‘lgan bolalarni shaxsini shakllantirish va ijtimoiy xayotga moslashtirishga alohida e’tibor qaratilgan.
Butunjahon karlar federatsiyasi ma'lumotlariga ko‘ra, dunyoda qariyb 72 million EICh odam bor. Norasmiy statistikaga ko‘ra, O‘zbekistonda 23 mingdan ortiq eshitish imkoniyati cheklangan fuqaro mavjud[50, b.6.]. Davlat statistika qo‘mitasi bu bo‘yicha aniq hisobot yuritmaydi. Shu bois EIChlarni 16 yoshdan ro‘yxatga oluvchi O‘zbekiston Karlar jamiyati (O‘zKJ), Maktabgacha Ta’lim vazirligi va Xalq ta’lim vazirligi ma'lumotiga tayanishga majburmiz.
Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar uchun hissiy sohaning rivojlanish xususiyatlari muammosi alohida ahamiyatga ega. Nuqsoni bo‘lgan bolalarda nutqning yetarli darajada rivojlanmaganligi, bilimlarning kamligi, shuningdek, boshqalar bilan cheklangan muloqot shaxsning rivojlanish jarayoniga to‘sqinlik qiladi. Bunday bolalarda o‘zlarining his-tuyg‘ularini tan olish va tasvirlash, shuningdek, hissiy holatini ifodalash ko‘nikmalari yetarli darajada shakllanmagan. Eshitishda nuqson bo‘lishi bolalarda nevrotik komplekslarni shakillntiradi, bu esa shaxsiyat rivojlanishida og‘ishlarga olib keladi. Jumladan bolaning turmush tarzini o‘zgartiradi, uni tashvishli, ishonchsiz, uyg‘un va tarang qiladi, shuningdek bolalar guruhida nizolar paydo bo‘lishi, giperaktivlik, uyatchanlik, tajovuzkorlik, izolyatsiyaga olib keladigan shaxsiy muammolarni vujudga keltirishi mumkin. O‘z kamchiliklarini, ayniqsa jismoniy kamchiliklarni bartaraf eta olmaslik, ko‘pincha aniq kompensatsiyaga olib keladi, bunda bola o‘z kamchiliklari haqida o‘ylay boshlaydi, o‘ziga nisbatan hamdardlik uyg‘otadi va bundan imtiyozlar olishga harakat qiladi. U shaxsiy o‘sishni to‘xtatadi, noto‘g‘ri, hasadgo‘y, xudbin shaxsni shakllantiradi.
Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar soni sezilarli darajada oshib borishi va ularda nomoyon bo‘ladigan salbiy emotsional holatlar mazkur yo‘nalish bo‘yicha turli soha vakillari tomonidan tadqiqotlar amalga oshirishga sabab bo‘lmoqda.
Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar muammosi doirasida chet ellik psixologlar T.M.Xarlamov, Y.A.Maslova, Y.E.Shurova, V.Petshak, E.Levine, N.G.Morozova, V.F.Matveev, G.C Mercan, J.Stivenson, O‘zbekistonlik psixologlardan Z.N.Mamarajabova kabi psixologlar tadqiqot ishlarini olib borganlar. Shartli ravishda bu tadqiqotlarni uch guruhga ajratishimiz mumkin. Jumladan T.M.Xarlamova, Y.A.Maslova o‘z tadqiqotlarida eshitish qobilyati buzilgan bolalarni ijtimoiy yo‘nalishda, Y.E.Shurova kognetiv yo‘nalishda, V.Petshak, E.Levine, N.G.Morozova, V.F.Matveev, G.C.Mercan, J.Stivenson hissiy sohasi bo‘yicha o‘rganishgan.
T.M.Xarlamovaning "Oila koxlear implantlari bo‘lgan maktabgacha yoshdagi bolalarning emotsional rivojlanishining omili sifatida" mavzusidagi ilmiy tadqiqotida oila ota-onalarning hissiy intellekt darajasi va ularning bola bilan munosabatlarining xususiyatlari kabi ko‘rsatkichlarning o‘zaro ta'siri hamda bu ta'sir orqali bolaning hissiy rivojlanishining omili sifatida ko‘rib chiqilgan Tadqiqot ota-onalarning koxlearli bolalarning hissiy rivojlanishiga ta'sirining xususiyatlarini aniqlashga qaratilgan. Tadqiqot natijalariga ko‘ra bolalar va ota-onalarning nazorat guruhlarida bolalarning hissiy rivojlanish darajasi, xususan, "his-tuyg‘ularni tushunish" ko‘rsatkichi ota-onalarning hissiy intellekt darajasi bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lib chiqdi. Shuningdek, ota-onalarning o‘zlarining va boshqalarning his-tuyg‘ularini tushunish hamda boshqarish qobiliyati bolaning hissiy rivojlanishida namoyon bo‘lishi, eksperimental guruhda esa bunday munosabatlarning yo‘qligi aniqlandi va hissiyotlarni nazorat qilishning sezilarli darajada yuqori ko‘rsatkichlari kuzatildi. Bu ota-ona va bolaning o‘zaro ta'siri usulida (I.M.Markovskaya) talabchanlik shkalasi bo‘yicha yuqori natijalar bilan bog‘liq edi. Bolalar ustidan nazoratning ortishi o‘z navbatida ularga bo‘lgan talablarni kuchayishi, hissiy tajribasini torayishi, bir qator tajribalar bilan tanishishni cheklashga olib keldi.
Y.A.Maslovaning "Kar va eshitmaydiganlar maktab-internatida o‘rta maktab o‘quvchilarining semantik sohasining xususiyaüari" mavzusidagi tadqiqotida asosiy maqsad kar va zaif eshituvchi o‘rta maktab o‘quvchilarining semantik sohasining o‘ziga xos xususiyatlarini eshituvchi tengdoshlari bilan taqqoslab o‘rganishga qaratilgan. Olim tadqiqotida birinchi marta karlar psixologiyasining asosiy qoidalarini zamonaviy ma’no nazariyasi kontekstida talqin qilish amalga oshirilgan. Tadqiqot natijasida eshitish qobiliyati buzilgan katta maktab o‘quvchilarining semantik sohasi tarkibiy qismlarining o‘ziga xos xususiyatlari, atrofdagi dunyoga munosabati bo‘yicha yangi bilimlar olindi hamda eshitish qobiliyati zaif yigitning psixologik portreti yaratildi.
Y.E.Shurovaning "Eshitish qobiliyati past maktab o‘quvchilarining boshlang‘ich maktab yoshidan o‘smirlik davrigacha bo‘lgan intellektual rivojlanish dinamikasi" mavzusidagi tadqiqoti diqqat markazida eshitish qobiliyati zaif maktab o‘quvchilarining intellektual rivojlanish dinamikasini o‘rganish va ularning fikrlash va nutq funktsiyalarini rivojlantirishdagi munosabatlarni aniqlash edi. Tadqiqotda eshitish qobiliyati zaif maktab o‘quvchilarining intellektual rivojlanish dinamikasi bo‘yicha yangi ma'lumotlar olindi va ularning fikrlash va nutq funktsiyalarini rivojlantirishdagi munosabatlari aniqlandi.
Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni o‘qitish uchun amaliy maslahatlar Sinfda barcha bolalar «P» shaklida o‘tiradi. Bu yo‘l orqali bolalar bir-birini ko‘ra oladi, imo-ishorali nutqdan, labdan o‘qish va mimikalarni yaxshi tushuna oladi, shunday qilib, bu yo‘l sinf faoliyatida yanada faol ishtirok etishga yordam beradi; Guruh vaziyatlarida eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar ta’lim olishi biroz qiyin bo‘lishi mumkin chunki, ular yuzma-yuz ta’lim olishadi;
- Gapirayotganda bolaga qarash kerak;
-Sekin va aniq gapirish, judayam baland gapirish kerak emas;
-Qisqa, aniq va lo‘nda gaplardan foydalanish kerak;
-Tildan barqaror (izchil)foydalanish kerak;
-Bolalardan (agar u og‘zaki nutqqa ega bo‘lsa) nimani tushunganliklarini qaytarishini so‘rang;
-Sinfda bergan ma’lumotlaringizning kalit so‘zlarini yozing;
-Aloqaning afzalligi bo‘lsa, audiolog bilan ishlashni o‘rgating va bolalarni eshitish qoldig‘ini iloji boricha maksimum masofada foydalanishiga o‘rgating;
-Muhim bo‘lmagan yaratilgan ko‘p manbali ovozlarni pasaytiring, ular bolalarning eshitishida qiyinchilik tug‘diradi, shuningdek bu eshitish ko‘magidan foydalanish bolalar uchun muhim[26, b.132.]
Eshitish qobiliyati zaif bolalarda beixtiyor yoki beixtiyor yod olish ularning eshitish tengdoshlaridan qolishmaydi (T.V.Rozanova). Bu bolalar eshitishdan ko‘ra ko‘rgazmali materialni to‘g‘ridan-to‘g‘ri muvaffaqiyatli yodlashadi, chunki ularning vizual tajribasi boyroq (vizual yodlash) (V.V. Sinyak, M.M. Nudelman). Shu bilan birga, adabiyotda maktabgacha yoshdagi eshitish qobiliyati zaif bolalar ob'ektlarning joylashishini yomonroq eslab qolishlari, boshlang‘ich maktab yoshida ular tasviri yoki haqiqiy funktsional maqsadiga o‘xshash ob'ektlarning joylashishini chalkashtirib yuborishlari haqida ma'lumotlarni topish mumkin.
Eshitish qobiliyati zaif bolalarda axloqiy-axloqiy g‘oyalar va tushunchalarni shakllantirishda katta qiyinchiliklar mavjud, o‘ziga xos, ekstremal baholashlar ustunlik qiladi; hissiy holatlarning sababini va shaxsiy fazilatlarning izolyatsiyasi va xabardorligini tushunish qiyin. Bu ularning boshqalarni adekvat baholashiga ham, bunday bolalarda to‘g‘ri o‘zini o‘zi qadrlashning shakllanishiga ham xalaqit beradi.
Sensor nuqsoni bolaning kattalar bilan normal muloqot qilishiga to‘sqinlik qiladi, u insoniyat tomonidan to‘plangan tajribani oladi, eshitish tengdoshlari bilan aloqa qilishni qiyinlashtiradi. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarda psixologik noqulaylik hissi, umumiy farovonlik, kayfiyat, faollikning yomonlashishi rejalashtirish, o‘zini o‘zi boshqarish, tashkilotchilik, mehnatga psixologik tayyorlik ko‘nikmalari va ko‘nikmalarini shakllantirishning past darajasining natijasi deb hisoblanishi mumkin.
Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarda Ijtimiylashuv jarayonida bir qator shaxsiy xususiyatlarni shakllantirish kerak:
- shaxsning ijodiy va kognitiv faolligi, o‘zini o‘zi boshqarishning yuqori darajasi (bu shaxslararo aloqalarni tashkil etish ko‘nikmalarini o‘z ichiga oladi);
- umumiy faoliyat ishtirokchilarini adekvat idrok etish va baholash qobiliyatini belgilaydigan bilimdonlik, shaxsiyat madaniyati, tanqidiy fikrlash va boshqalardan dalolat beruvchi intellektual va shaxsiy xususiyatlar majmui;
- muloqot qobiliyatlari, unga bo‘lgan ehtiyoj;
- Adekvat o‘zini-o‘zi hurmat qilish va da'volar darajasi.
Shunday qilib, maktabgacha yoshda eshitish qobiliyati buzilgan bolalar o‘z faoliyati natijalarini baholashlari, ularni boshqa o‘quvchilarning natijalari bilan taqqoslashlari va umumiy qabul qilingan xatti-harakatlar normalarini shakllantirishlari kerak bo‘lgan ish shakllaridan keng foydalanish kerak. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni ijtimoiylashtirish jarayonida guruhli yondashuv printsipial ahamiyatga ega, shu bilan birga eshitish qobiliyati zaif bolalarning psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda ijtimoiy-pedagogik ish usullari va shakllarini tanlash kerak.