Mutaxassisligi bo’yicha jiyanberdiev merojiddinning nogironligi bo‘lgan bolalarni ijtimoiylashtirishning intеgrativ mеxanizmlari mavzusidagi

I-bob yuzasidan xulosa
I-bob yuzasidan xulosa qiladigan bo‘lsak, ijtimoiylashuv va unga ta’sir etuvshi omillar, mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari psixologiyasining metodologik masalalari, ularning psixik rivojlanish xususiyatlari haqida tadqiqotimizning birinchi bobida ma’lumotlar keltirilgan. Nogiron bolalarni ijtimoiy moslashtirish va reabilitatsiya qilish muammolari maqsadli ijtimoiy-pedagogik ta'sir ko‘rsatish sharoitida ularni bolalarning shaxsiy manfaatlari va imkoniyatlarini hisobga olgan holda uy xo‘jaligi, individual va ijtimoiy ahamiyatga ega faoliyatning qulay sohalariga kiritish orqali hal qilinadi.
Mazkur bobda nogiron bolalarni tarbiyaviy jihatlariga qanday e’tibor qaratish kerak, ijtimoiylashuvi,intellektual rivojlanishida, shuningdek, ijtimoiy munosabat va muloqotga kirishishiga nimalarga e’tibor qaratilishi lozimligi haqida mahalliy va chet el olimlari nazariyalariga ham to‘xtalib o‘tdik. Bu esa biz, bo‘lg‘usi mutaxassislar uchun asosiy dasturilamallardan biri sifatida xizmat qiladi desak hato bo‘lmaydi.

II BOB. MAKTABGACHA TA’LIM MUASSASASIDA NOGIRON BOLALARNI IJTIMOIYLASHTIRISHNING INTЕGRATIV MЕXANIZMLARI
2.1 Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni ijtimoiylashtirish bo‘yicha eksperimental ishlarni tashkil etish
Adabiyotlarning nazariy tahlili shuni ko‘rsatadiki, ijtimoiylashuvning asosiy vazifalari jamiyatda hayot uchun zarur bo‘lgan qadriyatlar va umumiy qabul qilingan xatti-harakatlar normalarini, kommunikativ va ijtimoiy kompetentsiyani shakllantirishdir va muvaffaqiyatli amalga oshirishdan iborat. Ijtimoiylashuvning eng samarali usuli - bu o‘yin. usulidir.
Zero, har qanday qo‘shma faoliyat yoki o‘yin odamlarning o‘z manfaatlarini muvofiqlashtirish, o‘zaro tushunish va muloqot munosabatlariga kirishish, o‘z manfaatlarini umumiy ish manfaatlariga bo‘ysundirish qobiliyatining sinovidir. Pedagoglarning vazifasi bolalarga boshqa odamlar orasida hayotning ba'zi qoidalarini o‘rgatishdir.
Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar uchun maktabgacha Ta’lim muassasalarida o‘ynashni o‘rganishga katta ahamiyat beriladi. Bu o‘yinning katta rivojlanish roli, muammolarni hal qilish, nutq va muloqotni rivojlantirish qobiliyati bilan bog‘liq.
Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarning o‘yin faoliyatini o‘rgatishning asosiy vazifasi - bu faoliyatning o‘zini shakllantirish: o‘yinlarga qiziqishni rivojlantirish, o‘yinchoqlar bilan harakatlarni o‘rgatish, rol o‘ynash xatti-harakatlarini shakllantirish, ob'ektlardan foydalanish qobiliyati - o‘rinbosar va xayoliy. ob'ektlar va harakatlar, odamlarning harakatlarini va ularning munosabatlarini o‘yinlarda aks ettirish istagi, o‘yinlar syujetlarini kengaytirish va boyitish qobiliyati.
O‘yin eshitish qobiliyati zaif bolaning aqliy rivojlanishi uchun muhim bo‘lgan boshqa vazifalarni ham amalga oshirishi mumkin, masalan, axloqiy rivojlanish vazifalari o‘yinlarda odamlarning munosabatlari va xulq-atvor normalarini aks ettirish imkoniyati bilan bog‘liq. Syujetdagi odamlar o‘rtasidagi axloqiy munosabatlarni tasvirlaydigan bola shu bilan ularni o‘zlashtiradi, deb ishoniladi.
Ijtimiylashuv usullari qanchalik yaxshi bo‘lmasin, ular faqat ma'lum sharoitlarda samarali natija beradi:
- har qanday usul (usullar guruhi) insonparvar bo‘lishi, bolani kamsitmasligi, uning huquqlarini buzmasligi kerak. Bu har qanday yoshdagi bolalar uchun amal qiladi - chaqaloqlar, maktabgacha yoshdagi bolalar va maktab o‘quvchilari;
- usul real, amalga oshirish mumkin bo‘lishi kerak, u mantiqiy xulosani talab qiladi.
Eshitish qobiliyati buzilgan bola haqida gap ketganda, siz darhol va doimiy natijalarni kutishingiz mumkin emas. Biz allaqachon qo‘llanilgan usullarni sabr-toqat bilan takrorlashimiz va yangilarini tanlashimiz kerak, natijaga darhol erishilmasligi va, ehtimol, biz kutgan shakl va sifatda emasligiga hamdard bo‘lishimiz kerak.
Maktabgacha yoshdagi eshitish qobiliyati zaif bolalarda axloqiy xulq-atvor ko‘nikmalari asta-sekin odatga aylanadi, tabiiy ehtiyojga aylanadi, chunki bolalar axloq, odamlarga nisbatan insoniy munosabat haqida elementar g‘oyalarni o‘zlashtirdilar. Bolalarni o‘rtoqlari bilan salomlashishga o‘rgatish, o‘qituvchi bolalar bog‘chasiga ertalab kelishidan ham foydalanadi. Takroriy mashqlar bolaga umumiy qoidani tushunishga yordam beradi: "O‘sha kuni birinchi marta ko‘rgan har bir kishi bilan salomlashish kerak". Bunday doimiy aloqa bolalarda ijobiy odatni shakllantiradi.
Ba'zilar bajonidil va xushmuomalalik bilan salomlashadilar, boshqalari - faqat eslatgandan keyin, boshqalari - shunchaki salomlashmaydi yoki noiloj salomlashadi.
Ko‘pincha eshitish qobiliyati buzilgan bolalar muloqot qilishda qiyinchiliklarga duch kelishadi. Ular yuqori ruhiy funktsiyalardan aziyat chekishi bilan bir qatorda: xotira, e’tibor, fikrlash, hissiy va shaxsiy soha ham ta'sir qiladi: hissiy holatlar va o‘z-o‘zini tartibga solishning etarli darajada shakllanmaganligi; oz miqdorda mimik vositalar (yuz mushaklarining ekspressiv harakatlari) va pantomimik vositalar (butun tananing ekspressiv harakatlari), artikulyatsiyaning zaifligi va nozik vosita ko‘nikmalari - bularning barchasi bolalarning kommunikativ imkoniyatlarini pasaytiradi.
Bolalar o‘zlarining nuqsonlarini bilishadi va shuning uchun ular og‘zaki muloqotga salbiy munosabatda bo‘lishadi, o‘z xohishlarini ifoda eta olmaydilar; zaiflik va norozilikning kuchayishi. Ammo tengdoshlar bilan muloqot kattaroq maktabgacha yoshdagi bola uchun tobora jozibador bo‘lib bormoqda, chunki aynan shu davr boshqa bolalar bilan muloqotning vaziyatli-ishbilarmonlik shaklini shakllantirish uchun sezgir[32, b.64.].
Bizning tadqiqotimizda eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni muvaffaqiyatli ijtimoiylashtirish uchun biz o‘yinlar orqali muloqot qilish qobiliyatini va axloqiy me'yorlarini shakllantirish usulini tanladik.
Ijtimoiylashtirishni baholash mezonlari:
1. Xulq-atvorning axloqiy me'yorlari: salomlashish, o‘yinda do‘stlar bilan bo‘lishish, stolda madaniy xatti-harakatlar mahorati, yomon ishlar uchun ongli ravishda kechirim so‘rash, kattalarga ularning iltimosiga binoan yordam berish.
2. Bolalarning kommunikativ qobiliyatlari: vaziyatlarni tushunish, tashkilotchilik qobiliyatining namoyon bo‘lish darajasi.
Eksperimental ish ketma-ket bosqichlardan iborat - aniqlash, shakllantirish, nazorat qilish, ularning har biri ma'lum usullarni talab qiladi.
Birinchi bosqichda, aniqlash, maktabgacha yoshdagi bolaning xususiyatlari o‘rganiladi, status tuzilishi o‘rganiladi, maktabgacha yoshdagi bolalar o‘rtasidagi nizolarga ta'sir qiluvchi psixologik xususiyatlar va nizolarning sabablari aniqlanadi.
Tajriba shuni ko‘rsatadiki, ushbu bosqichda aniqlangan xususiyatlar eksperimental ishlarning keyingi bosqichlari uchun muhim diagnostika ko‘rsatkichlari hisoblanadi.
Ikkinchi bosqichning vazifasi shakllantiruvchi, o‘yin faoliyatida maktabgacha yoshdagi bolalar o‘rtasida nizolarning oldini olish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish va amalga oshirishdir.
Uchinchi bosqichda nazorat bosqichi, o‘tkazilgan diagnostika muolajalari va mashg‘ulotlarni amalga oshirish natijasida ikkinchi qisqartirish amalga oshiriladi va tavsiya etilgan darslarning samaradorligini baholash, shuningdek, o‘qituvchilar uchun tavsiyalar beriladi.
Eksperimental ishning maqsadi ta’lim muassasasida eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni muvaffaqiyatli ijtimoiylashtirish shartlarini aniqlash edi.
Maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi:
1) xulq-atvorning axloqiy normalari va muloqot qobiliyatlarini shakllantirish darajasini aniqlash;
2) eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni muvaffaqiyatli ijtimoiylashtirishga qaratilgan o‘yinlarni o‘z ichiga olgan dasturni ishlab chiqish, shu bilan xulq-atvorning axloqiy normalarini shakllantirish darajasini oshirish;
3) eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni muvaffaqiyatli ijtimoiylashtirishga qaratilgan dasturning samaradorligini aniqlash;
4) eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni ijtimoiylashtirish bo‘yicha eksperimental ishda olingan xulosalar asosida tavsiyalar berish;
Tadqiqotda ixtisoslashtirilgan Jizzaxdagi maxsus maktab-internat" bolalari ishtirok etdi. Namuna bolalarning shaxsiy hujjatlariga asoslangan. Pedagogik tajribada 15 nafar bola ishtirok etdi.
Ushbu eksperimental ish tadqiqot gipotezasini tasdiqlashi kerak, uning mohiyati Ta’lim muassasasida eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni muvaffaqiyatli ijtimoiylashtirishning samarali usullari va vositalarini aniqlashdir.