N. A. Egamberdieva

Metallarning xususiyatlarini aniqlang 
(Charxpalak texnologiyasi)
№ Metall nomi
Temir
M is
Bronza
Oltin
1
Eneolit
2
Qattiq
3
Egiluvchan
4
Tarkibida qalay 
bor
5
Sovuq xolda ishlov 
berilgan
6
1530 S da eriydi
7
1084 Sda eriydi
8
700-900 Sda 
eriydi
9
Rudadan olingan
10 Tarkibi
o‘zgarmaydi
u
Qolipda ishlangan

---

12
Dam berish uslubi 
q o ‘llaniladi
13
Qimmatbaxo
14
Tabiatda kam 
uchraydi
15
Tabiatda ko‘p 
tarqalgan
16
M il.av.XIY asrda 
k ash f etilgan
17
Iloxiylashtirilgan
18
Tangalar ishlangan
19
M il.av.IY ming 
yillikda kashf etildi
20
M il.av.IlI ming 
yillikda kashf etildi
'
9-12 to ‘g ‘ri javob "qoniqarli"
13-16 to ‘g‘ri javob "yaxshi"
17-20 to ‘g‘ri javob "a’lo"
2-§. S k if va saklar madaniyati
T em ir davri boshlarida O rol bo'ylari, Q ozog'iston cho'llari, Qora 
dengiz bo‘ylari, Kaspiy orti va janubiy Sibir hududlari dashtlarida 
ko'chm anchi 
chorvador 
qabilalar 
iste’qomat 
qilishgan. 
Yozma 
m anbalarda ko'rsatilishicha, 
bular kimmeriy, skif, sak, massaget, 
savrom at, sarmat qabilalari boMgan.
Y ozm a va modiy m anbalarida ularning turmush tarzi va urf-odatlari 
haqida to'liq ma’lumot berilgan. Ko'chmanchi qabilalardan moddiy 
yodgorlik sifatida m o zo r-q o ‘rg ‘onlar saqlanib qolgan.
T em ir davridan boshlab, k o ‘chmanchi qabilalar orasida mulkiy 
tabaqalanish 
boshlangan. 
Buni 
mozor-qo‘rg‘onlardagi 
topilmalar 
tasdiqlaydi. Katta hajmdagi mozor- qo‘rg‘onlar badavlat sardorlariga 
tegishli bo‘lib, u erdan qurol aslaxa va turli qimmatbaho buyumlar 
topilgan. Kichik m o zo r-q o ‘rg ‘onlar esa oddiy aholiga tegishli boMib, 
m a’lum miqdorda o ‘qlar va z e b - ziynatlar bor, ba’zilarida esa umuman 
hech nim a uchramaydi.
Bugungi kunda s a k la r Orol bo‘yi, shimoli-sharqiy 0 ‘rta Osiyo, 
Q ozog ‘iston va janubiy S ibir hududlarda yashagan, degan fikrlar ilmiy

---

adabiyotlarda mavjud. Saklaming turm ush tarzi, urf-odati to‘g ‘risida 
m a’lumotlar Eron axomoniylari qoya tosh bitiklarida saqlanib qolgan 
(Bexistun yozuvi, Nakshi-Rustam, Persopol saroyi releflari va bq.da). 
Qozog‘iston hududida yashagan saklar ko'chm anchi chorvachilik bilan, 
Sirdaryo oralig‘i va janubiy QozogMston hududida yashagan saklar 
dehqonchilik bilan shug‘ullanganlar. Mil.avv.VII-1II asrlarda sak
qabilalari ittifoqi vujudga kelgan.
K o‘chmanchi 
qabilalarda 
hunarm andchilik 
nihoyatda 
keng 
rivojlangan. Qimmatbaho metallarga nihoyatda mohirona ishlov 
berganlar. Ularning bunday ishlash uslubi fanga «hayvoniy uslub» d eb
kiritilgan. 
Bunga sabab turli bezak-taqinchoqlar, idishlar va harbiy 
qurolami yasashda hayvonlar tasvirini aniq va o ‘z navbatida m urakkab, 
naqshindor qilib yasashgan. Sak va skiflar yaratgan madaniyat bir biriga 
o'xshash bo‘lsada, skiflar madaniyatida yunonlam ing ta’siri seziladi. 
Shuningdek, saklar uchi uzun (70sm.ga yaqin) qalpoq va uzun chakm on 
kiygan. Tasvirlarda u tizzadan past qilib aks ettirilgan. Oyoq kiyimlari 
uzun ko‘njli etik boMgan. Skiflar tasvirida ular uchi qayilgan qalpog‘da, 
ba’zan qalpoqsiz bo‘lib, sochi elkaga tushib turgan xolda tasvirlangan. 
Oyoq kiyimlari kalta ko'njli boMib, oyoqning to‘pig‘idan boylab 
qo‘yilgan. Keng shalovar ishton kiyganlar.
Gerodot o ‘zining asarida massagetlar haqida toMiq m a’lumot berib, 
o ‘tgan. Arxeologik tadqiqotlar sak va m assagetlam ing bir xil m adaniy 
jarayonda ishtirok etganligi ko‘rsatdi. Shu sabab, ilmiy adabiyotlarda 
«sak-massagetlar madaniyati» termini ishlatiladi.
Sak qabilalaridan Tagisken, Uygarak, Issiq va Chiliktin qo‘rg‘onlari 
saqlanib qolgan.
Tagisken m o zo r-q o ‘rg ‘onlari Orol dengizining sharqiy qism ida 
joylashgan. U erdan 70dan ortiq m o zo r-q o ‘rg‘onlar topilgan boMib, 
ulardan 38 tasi o'rganilgan. Tadqiqotlar jarayonida ularning ba’zilari 
bronza davriga, ba’zilari 
ilk temir davriga oid ekanligi aniqlandi. 
Tegisken m ozor-qo‘rg‘onlari murakkab konstruksiyali monumental 
inshootlar bo‘lib, yirik hajmdagi xom gMsht va yog'ochdan qurilgan. 
Ular o‘z shakllariga ko‘ra o ‘tovga o ‘xshaydi.
Mozor - q o ‘rg‘onlaming har biri urug‘ oqsoqoli yoki qabila 
boshlig‘iga tegishli bo‘lib, ularning ichidan sopol, bronza. oltindan 
ishlangan buyumlar va hayvon suyaklari topilgan. Hayvon suyaklari 
qurbonlikka so‘yilgan hayvon go‘shtining bir qismi bo‘lib, chorvadorlar 
odati bo‘yicha uni marxum bilan birga q o ‘yishgan.

---