N. B. Adizova, N. B. Adizova ona tili o‘qitish metodikasi ona tili
Download 7.04 Mb. Pdf ko'rish
|
Adizova
|
– bu oltin, kumush, temir, qoʻrgʻoshin…, hasharot – bu kapalak,
qoʻngʻiz, ari, chumoli… Oʻquvchilarning soʻz ma’nosini oʻzlashtirishdagi psixologik xususiyatiga eng yaxshi tarzda javob berib,sanab oʻtiladigan izohlar soʻz ma’nosini bu izoh soʻz bildiradigan barcha obyektni qamrab olmaganda ham toʻgʻri tushunish uchun yetarli asos hosil qiladi. 3. Oʻquvchiga noma’lum soʻzning ma’nosi tasviriy yoʻl bilan tushuntirilishi mumkin. Bunday izohda soʻz ma’nosi haqida butun zaruriy axborot beriladi. Masalan, xirmon – dalada oʻsadigan oʻsimlik hosili yigʻilgan uyum: paxta xirmoni, bugdoy xirmoni; an’ana – ota- bobolardan qolgan odat; mas’uliyat – biror ishni qilishda javobgarlik sezish; moʻjiza – sirli, sababini tushuntirib boʻlmaydigan voqea, narsa. 4. Tushunarsiz soʻzning ma’nosi mantiqiy ta’rif yoʻli bilan,ya’ni jins tur munosabatiga ishora qilish orqali ochilishi mumkin. Soʻz ma’nosini bu usul bilan tushuntirayotganda oʻqituvchi avval izohlanayotgan soʻzning qaysi jinsga mansubligini koʻrsatuvchi kengroq ma’noli soʻzni aytib undan soʻng izohlanayotgan soʻz nomlaydigan narsaning turi, farqli belgisini koʻrsatadigan soʻz birikmasi yoki alohida soʻz keltirishi kerak.Masalan, soʻna – hasharot, qoramollarning qonini soʻradigan chivinga oʻxshash hasharot; shabnam – suv, kechqurun oʻsimliklar ustiga tushib, tongda tomchi- tomchi boʻlib turadigan suv; farzand – bola, odamning bolasi; bolari – ari, asal chiqaradigan ari. Leksik mashgʻulotlarda oʻqituvchi tomonidan soʻz ma’nosini tushuntirishning yuqorida koʻrib oʻtilgan usullaridan foydalanish faqat oʻquvchilarning ularga zarur leksikani tushunishi va oʻzlashtirishini ta’minlabgina qolmay, bolalarning u yoki bu soʻz bilan bogʻliq tushunchalar haqidagi tasavvurining kengayishi va chuqurlashishiga yordam beradi. Shuni bilish lozimki, faqatgina soʻz ma’nosi bilan tanishtirish oʻquvchilarning lugʻat zaxirasini yangi leksik birliklar bilan boyitsa-da, hali ularning oʻquvchining faol lugʻatiga kirita olmaydi. Soʻzni boshqa soʻz bilan bogʻlanishlarsiz, uni nutqda qoʻllashsiz oʻrganib boʻlmaydi. Leksik mashqlarning asosiy vazifasi oʻquvchilarning nutqda soʻzlarni togʻri va aniq qoʻllashga oʻrgatishdan iborat. Shuning uchun 25 birinchidan leksik mashqlarni gap, matndan uzilgan, izolyatsiyalangan alohida soʻzlar ustida oʻtkazish maqsadga muvofiq emas, ikkinchdan, soʻz ma’nosi tushuntirilgandan keyin oʻquvchilarga yangi soʻz aynan qanday soʻzlar bilan bogʻlanishini koʻrsatuvchi soʻz birikmasi va gaplar tuzishni mashq qildirishi kerak. Har bir soʻzning boshqa soʻzlar bilan birikuvchanligini bilmasdan oʻquvchilar oʻrganilgan soʻzlarni nutqda toʻgʻri va aniq ishlatishga oʻrgana olmaydi. Boshlang‘ich sinflar lug‘at ustida o‘tkaziladigan ishdagi muammoli va murakkab masalalardan biri kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarga mavhum tushuncha bildiruvchi so‘zlar ma’nosini tushuntirishdir. Ma’lumki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida abstrakt tafakkur unchalik rivojlanmagan bo‘lib, ular, asosan, ko‘z bilan ko‘rsa bo‘ladigan, ya’ni aniq narsalarni idrok qilish qobiliyatiga ega. Mavhum ma’noli so‘zlar esa ko‘z bilan ko‘rib, qo‘l bilan ushlab, ya’ni sezgi a’zolari bilan sezib bo‘lmaydigan tushunchalarni ifodalaydi, shuning uchun boshlang‘ich sinf o‘quvchisi ularning ma’nosini tushunishga qiynaladi. Bu esa boshlang‘ich sinflarda mavhum ma’noli so‘zlar ma’nosini tushuntirish metodikasini ishlab chiqish zarurligini ko‘rsatadi. Bizningcha, bunday usullardan biri mavhum tushunchalarni obrazlar yordamida tushuntirishdir. Chunki usuliyotchi olima Dilorom Yo‘ldosheva aytganidek: “Alifbo, xat-savod, imlo va talaffuz me’yorlarini o‘quvchilarga muammoli, muhokama va tanqidiy usullar yordamida singdirish, ularni amalda to‘g‘ri o‘qish hamda yozish, adabiy nutq me’yorlariga rioya qilish odatini mujassamlashtirish bir qadar murakkab. Bu 7–10 yoshli bolalarda o‘ta rivojlangan xotira, reproduksiya, psixologik-stereotip shakllanish davri yosh psixo- fiziologik xususiyatlariga to‘la mos kelmaydi. Shuning uchun mazkur bosqichda o‘quvchining obrazli tafakkurini rivojlantirishga xizmat qiladigan ta’lim usullari yetakchilik qilishi lozim”. Endi obraz tushunchasi haqida so‘z yuritamiz. Obraz semiotika sohasiga mansub tushuncha bo‘lib, ramzning bir turidir. Ramzning o‘ziga xos xususiyati quyidagilar: ramz predmetning hissiy obrazidir; u predmetning vakili (namoyandasi)dir; u qandaydir muayyan ma’noni ifodalaydi; uning shaklining belgilanuvchi predmet bilan bevosita aloqasi yo‘q. Bu xysusiyatlar obrazga ham bevosita taalluqli. Mavhum tushunchadan farqli ravishda obraz ko‘rgazmalilik xususiyatini namoyon etadi, u voqelikni mavhum mulohazalar bilan emas, balki hissiy yaxlit, bir butun takrorlanmas tarzda aks ettiradi. 26 Boshlang‘ich sinf o‘qish va ona tili darsliklarida mavhum ma’noli so‘zlar nihoyatda ko‘p uchraydi. Masalan, 3-sinf o‘qish kitobi darsligida quyidagi mavhum ma’noli so‘zlarni uchratish mumkin: baxt, Download 7.04 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|