N. Bozorboyev, X. I. Yusupov, R. A. Narov, A. M. Ilmuradov, V. Rasulov, B. T. Xushnazarov, F. N. Bozorboyev, I. N. Salimova

8.4. Vaqtinchalik tayanch va so‘rilardan foydalanish 
 
Konstruksiyalarning konstruktiv xususiyatlari va ishlash sharoitlariga 
bog‘liq holda montaj qilishning, shu jumladan so‘rilardan montaj qilishning 
vaqtinchalik tayanchlardan foydalangan holdagi turli usullari – yarim osma 
va osma yig‘ish uchraydi.
Montaj qilish jarayonida konstruksiyani tutib turuvchi va uning 
massasidan tushayotgan yuklanishlarni qabul qiluvchi yaxlit so‘rilarda 
qobiqlar, gumbazlar, arkalar, ko‘priklarning oraliq qurilmalarining ayrim 
turlarini va boshqalarning montaji amalga oshiriladi. 
Xavfsiz va unumli ishni ta’minlovchi kranosti yo‘llari bo‘ylab 
harakatlanuvchi ko‘chma so‘rilar, katta oraliqni tomyopmalarni montaj 
qilishda yig‘ishning qulayligi uchun qo‘llaniladi va bu elementlarning 
tutashgan tugunlari ostida joylashtiriladi (8.4-rasm). 
8.4-rasm. Ko‘chma so‘rilardan foydalanib ark tomyopmasini montaj qilish:
1 – minorali kran; 2 – arkning montaj tutashuv joylari; 3 – domkratli ko‘chma montaj 
qiluvchi so‘rilar. 
Vaqtinchalik tayanchlardan foydalanish bilan agar konstruksiyalarni 
butunligicha o‘rnatish imkoni bo‘lmasa yoki maqsadga muvofiq bo‘lmasa, 

---

83 
uni qismlari bo‘yicha (asosan katta oraliqlar va katta massali) montaj qilish 
amalga oshiriladi. 
Yarim osma yig‘ish shunisi bilan ajralib turadiki, bunda montaj 
qilish jarayonida konstruksiya vaqtinchalik tortqichlar bilan tutib turiladi 
yoki oraliq tayanchlarga o‘rnatiladi. Bunday usulda gumbazlar, arkalarning 
ayrim konstruksiyalari, ko‘priklarning oraliqli qurilmalari konstruksiyalari 
montaj qilinadi. 
Osma yig‘ishni qo‘shimcha tayanchlarsiz amalga oshiriladi. 
Konstruksiyani bir tomonidan doimiy tayanchga yoki avval montaj qilingan 
qismga mahkamlab, vaqtinchalik konsol tizimi hosil qilinadi. Bu usulning 
qo‘llanilishi inshootning montaj qilish jarayonida yig‘iladigan katta qulochli 
konsollarning zarur mustaxkamligini va barqarorligini ta’minlaydigan 
konstruktiv xususiyatlari mavjud bo‘lgandagina mumkindir.
Montaj qilish uchun so‘rilardan foydalanishni arkali 
konstruksiyalarni barpo etish misolida izohlash mumkin. Katta oraliqli 
bunday konstruksiyalar fuqarolik va sanoat vazifalarini bajaruvchi binolar – 
vokzallarda, sport zallarida, har xil omborlarda qo‘llaniladi. Tayanch 
konstruksiyalarga gorizontal kuchlanishlarining (tirkovchi) uzatilishini 
istisno qilish uchun arkalarni turg‘un holatini ta’minlash uchun tortqichlar 
bilan loyihalanadi. Tortqichlar bo‘lmaganda ustunlarga yoki temirbeton 
asosga ham vertikal, ham gorizontal kuchlanishlar uzatiladi. 
Odatda, (ravog‘i) oralig‘i 48 m dan ortiq bo‘lgan arkalar vaqtinchalik 
tayanchlardan foydalangan holda yarim arka qilib yoki yanada mayda 
elementlar tarzida montaj qilinadi. Vaqtinchalik tayanchlarning soni 
arkaning oralig‘i (ravog‘i) ga, montaj mexanizmlarining yuk ko‘tarish 
qobiliyatiga va arkaning konstruktiv yechimlariga bog‘liq bo‘lib, ular 
ko‘pincha tomyopmani montaj qilish texnologiyasi qanday bo‘lishi 
kerakligini belgilab beradi. 

---

84 
Osmalari montaj blokining tortqiga tiralishida vujudga keladigan 
kuchlanishlarni qabul qilishga mo‘ljallanmagan tortqili arkalarni montaj
qilganda teleskopik konstruksiyali vaqtinchalik tayanchlardan foydalaniladi. 
Bu holatda arka elementlari va tortqilar alohida montaj qilinadi. Ikki arka 
montaj qilinib, tugunlar mahkamlanib va tortqilar taranglashtirilgandan 
so‘ng gumbaz hosil qilish (ko‘chirish) amalga oshiriladi, bu jarayonda 
vaqtincha tayanchlardagi domkratlar yoki boshqa ko‘tarib turuvchi 
elementlar sekin, ohista tushiriladi. Gumbaz hosil qilish (ko‘chirish) 
deganda, shunday amal tushuniladiki, buning natijasida montaj qilinayotgan 
konstruksiyaning xususiy massasidan tushayotgan yuklanish tayanch loyiha 
elementlariga to‘liq uzatiladi, vaqtinchalik montaj tayanchlari esa 
yuklanishdan ozod bo‘ladi. Tayanchlar tortqi satxidan pastroqqa tushiriladi 
va montaj qilish davomida keyingi oraliqlarga ko‘chiriladi. 
Montaj qilish uchun ikkita vaqtincha tayanch mavjud bo‘lishi zarur 
bo‘lgan uch sharnirli arkani (8.5-rasm) montaj qilish misolini ko‘rib 
chiqamiz. Har bir tayanchning o‘rtacha teleskopik qismi arkaning ikki