N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

Suyuqlik-suyuqlik xrom atograflyasi (S S X )n in g asosiy tavsifi. 
G az-suyuqlik taqsim lanish xromatograflyasi kabi bunda h am m oddalar 
a ralash m asin i ajratish ikkita b ir-b irig a aralash m ay d ig an suyuqlik 
orasida taqsim lanish koeffltsiyentlari turlichaligiga asoslangan. Suyuq-
119
Г

---

lik-suyuqlik xrom atografiyasida taqsim lanish koeffitsiyenti quyidagi 
form ula bilan aniqlanadi:
bu yerda: Cq va Ch — m oddalarning q o ‘zg‘alm as va harak atchan
fazadagi konsentratsiyalari.
B itta gom ologik q ato rn in g a ’zo lari u c h u n taqsim lanish koef­
fitsiyenti — k lx qiym atlari orasida m a ’lum qonuniyat borligi isbot- 
langan. X ususan, b itta gom ologik q ato rd a k tx qiym atlari uglerod 
atom lari soniga bog‘liqligi aniqlangan.
SSX ning kolonkali variantida aralashm aydigan fazalar juftini 
q o ‘zg‘alm as fazaning q attiq tashuvchisini to ‘g‘ri tanlash m uhim dir. 
B unday fazalar sifatida m olekular tabiati tu rlicha b o ‘lgan m oddalar: 
suvni tutib turuvchi gidrofil m oddalar, silikagel, selluloza h am d a 
gidrofob, suv bilan aralashm aydigan, organik birikm alarni tutib turuv­
chi m oddalar — ftoroplast, teflon va boshqa p olim erlar ishlatilishi 
m um kin. Kolonkali variantda tashuvchilarga quyidagi talablar q o ‘yi- 
ladi: ular o ‘z sirtida q o ‘zg‘almas suyuq fazani m ustahkam tutib turishi, 
sirti yetarli darajada katta b o ‘lishi, kimyoviy inert b o ‘lishi, tekshiri­
luvchi m od d alarni yutm asligi va ishlatilgan erituvchida erim asligi 
kerak.
A ralashm ani tarkibiy qism larga ajratishni ta ’m inlovchi, bir-biri 
bilan aralashm aydigan fazalarni izlash, o d atd a, o ‘tkazilgan tajribalar 
asosida em pirik y o ‘l bilan olib boriladi. Ikki suyuq fazaning tan lo v ­
chanligini o ‘zgartirish u c h u n uch inch i kom p o n en t kiritiladi. T aqsim ­
lanish xrom atografiyasida uchlam chi sistem alar keng tarqalgan b o ‘lib, 
u lar ikkita bir-biriga aralashm aydigan erituvchi bilan ikkala fazada 
ham eriydigan suyuqlikdan iborat. U ch in ch i suyuqlikni turli nisbat- 
larda kiritish evaziga turli tanlovchanlikka ega, bir-biriga aralash­
m aydigan fazalar to ‘plam ini olish m um kin. M asalan, o ‘zaro ara ­
lashm aydigan suv va g ep tanni olib, b u sistem aga turli m iqd orda 
etanol q o ‘shilsa, etil spirti suvda ham , geptanda ham erishi natijasida 
turli tanlovchanlikka ega b o ‘lgan ikki fazali sistem a to ‘plam i hosil 
b o ‘ladi.
Q o ‘zg‘alm as va h arakatchan fazalar sifatida o ‘zaro aralashm ay­
digan e ritu v ch ilar tan lan g an ig a qaram ay, k o ‘pch ilik sistem alarda 
ularning m a’lum darajada bir-birida erishi kuzatiladi.-Xrom atografiya-
120

---

lash jaray on id a suyuqliklarning o ‘zaro erishining oldini olish uchun 
harakatchan suyuq faza o ldindan q o ‘zg‘alm as faza suyuqligi bilan 
to ‘yintiriladi. F azalarning tarkibini o ‘zgarm as h o ld a saqlab turish 
uch un q o ‘zg‘alm as fazani sorbentda kimyoviy y o ‘l bilan m ustah- 
kam lash usulidan h a m foydalaniladi. B unda erituvchining tashuvchi 
yuzasidagi —O H guruhlari bilan o ‘zaro t a ’siridan foydalaniladi. 
Yuzasida suyuq faza m ustahkam langan bunday adsorbentlar sanoatda 
ishlab chiqariladi.
K o lo n k a n in g sa m a rad o rlig i s u y u q lik la rn in g qo v u sh o q lig ig a, 
diffuziya koeffitsiyentiga va boshqa fizikaviy xossalariga bog‘liq. H ara­
k atch an fazaning qovushoqligi kam ayishi bilan tahlil davomiyligi 
qisqaradi, qovushoqlik ortganda esa sam aradorlik b irm u n ch a k o ‘p a- 
yadi. A m alda qovushoqlik ortishi bilan kolonka sam aradorligi deyarli 
ortm agani sababli qovushoqligi kichik erituvchilardan foydalaniladi.