N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

5 .9 - § . Q o g ‘ozda taqsim lanish xrom atografiyasi
Q og‘ozda xrom atografiyalashda q o ‘zg‘alm as suyuq faza tashuv- 
chisi sifatida o ‘zining g‘ovaklarida an chagina m iq d o rda suyuqlik tutib 
tu ra oluvchi qog‘ozning m axsus navlari ishlatiladi. K olonkali variant - 
dagi singari b u n d a ham ikki turdagi 
q o g ‘ozd an: g ‘ovaklarida suvni tu tib
turadigan gidrofil va maxsus y o ‘l bilan 
tayyorlangan h am d a qutbsiz organik 
suyuqliklarni tutib turadigan gidrofob 
qog‘o zd an foydalaniladi.
Q og‘ozda xrom atogram m alar olish 
usuli yupqa qatlam dagi xrom atografiya 
usuliga o'xshashdir.
Q og‘ozda taq sim lanish x ro m ato - 
grafiyasining m u h im xarakteristikasi 
y u p q a q a tla m li x ro m a to g ra fiy a d a g i 
singari hisoblanadi: Rf = x /x f , bu yerda: 
x — kom p on ent zonasining aralashishi,
Xf — erituvchining aralashishi. Q og‘oz- 
dagi xrom atografiyada Rf  ni aniqlash 
uslubi Y Q X ning o ‘lchashga asoslan­
g an u su lla rid a n (4 6 -rasm ) farq qil-
b
J
s
s
a
c
a
46-rasm. Yupqa qatlamda 
xromatografiyalash sxemasi:
a —a — dastlabki chiziq; 
b~h — 
eritm an in g tajrib a yakunidagi 
chegarasi.
121
Г

---

m aydi. X ro m ato g rafiy alan u v ch i n a m u n a xrom atografiyalashn ing
bo sh lan ish id a qog‘oz tasm asin in g b o sh la n g ‘ich (start) ch izig ‘iga 
joylashtiriladi va unga harakatchan faza(erituvchi)ning tajriba yakuni- 
dagi chegarasi t a ’sir ettiriladi. Agar n am u n a kom ponentlari rangli 
b o ‘lsa m a ’lum vaqt o ‘tgach, xrom atogram m ada alohida-alohida rangli
dog‘larni k o ‘rish m um kin. B irinchi k o m p o n en t uchun R f = — ,
1 
X y
ikkinchisi u c h u n Rf] = *2 b o ‘ladi va hokazo.
x f
Ideal sharoitda taqsim lanish koeffitsiyenti R j m oddaning tabiati, 
qog‘oz param etrlari va erituvchining xossalari orqali aniqlanadi, lekin 
boshqa ko m ponentlar ishtirokida m oddaning konsentratsiyasiga bog‘- 
liq b o ‘1 m aydi. A m alda esa Rf  koeffitsiyent m a ’lu m darajada shu 
om illarga ham , tajribani o ‘tkazish texnikasiga ham bog‘liq b o ‘ladi. 
Shunga qaram ay, tajriba sharoiti o ‘zgarm aganida va aralashm aning 
tarkibi b arq aror b o ‘lganda bu koeffitsiyentlar bir xil qiym atga ega 
bo'ladi. Q og‘ozdagi xrom atografiyada tahlil o ‘tkazish YQX da qoMla- 
nilgan usullar singari b o ‘ladi. Tahlil maxsus qog‘oz tasm asida yuqoriga 
ko'tariluvchi yoki pastga tushuvchi usulda bajarilishi m um kin.
B u ndan tashqari, b oshlanghch aralashm a dastlab doira m arkaziga 
joylashtiriladi va keyin m arkazdan qog'oz chetlari tom on harakatlanib, 
konsentrik halqalar hosil qiladi. Bu holda d o ira shaklidagi xrom ato- 
gram m a olinadi. D oira shaklidagi xrom atogram m ani olish asbobi 
47-rasm , a da, shunday xrom atogram m ani ohsh u c h u n m oslangan 
qog‘oz esa 47-rasm , b da tasvirlangan.
H arak atch an fazani kiritish u ch u n qog'ozdagi doira o ‘rtasida 
rasm da k o ‘rsatilganidek pilik kesiladi va uning uchi harakatchan fazali 
idishga botiriladi. Pasayib boruvchi xrom atografiyada 47-rasm , d  da 
tasvirlangan asbobdan foydalaniladi. Bu holda start chizig‘i qog‘oz 
tasm asining yuqori qism ida joylashgan b o ‘ladi.
Agar tanlangan tarkibli h arakatch an faza yordam ida tekshiriluvchi 
aralashm ani tarkibiy qism larga ajratib b o ‘lmasa, ikki o ‘lcham li xrom a- 
tografiyalash usulidan foydalaniladi. Bu usulda xrom atogram m a olish 
u c h u n xrom atografiyalash ikki m arta, q aram a-q arsh i y o ‘nalishda 
o'tkaziladi. B unda n am unaga birinchi erituvchi bilan ishlov beril- 
gandan keyin x rom atogram m a 90° ga aylantiriladi va ikkinchi m arta 
boshqa erituvchi bilan xrom atografiyalanadi. Bu usul aralashm ani 
tarkibiy qism larga t o ‘laroq ajratish im konini beradi. 
„
122

---

48-rasm. Doiraviy xromatogramma olish asbobi va xromatogramma