N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

5 .5 - § . Xrom atograflyada miqdor jihatdan tahlil qilish
X ro m ato grafik m iqdo riy tah lil c h o 'q q in in g x rom atografiyala- 
nu v ch i m o d d ala r ko nsen tratsiy asig a b o g 'liq tu rli p a ra m e trla rin i 
ch o 'q q in in g balandligi, kengligi, sathini h am d a m oddanin g tutilib 
tu rish h ajm in i yoki tu tilib tu rish h ajm in in g c h o 'q q i balandligiga 
ko'p ay tm asini aniqlashga asoslangan. X rom atografiyalash va d etek- 
torlash sharoiti ancha barqaro r bo'lg an d a aniqlovchi param etr sifatida 
c h o 'q q in in g balandligini olish m um kin. C h o 'q q in in g sathi b o 'y ich a
105
Г

---

hisoblashlarda xrom atograflyalash sharoitlarining barqaror b o ‘lishiga 
c h o ‘qqining balandligini hisoblashdagiga. nisbatan kam roq talablar 
q o ‘yiladi. Lekin c h o ‘qqi hajm ini o ‘lch ash n in g o ‘zida yangi xato 
m anbalari paydo bodadi. C h o ‘qqi to r bodgan hollarda tutilib turish 
hajm ining c h o ‘qqi balandligiga k o ‘paytm asidan foydalanish m adum
afzallikka ega.
C h o ‘qqilar keskin ajralib turm aganda xatolik k o ‘payadi, chunki 
c h o ‘qql konturlari aniq b o d m aydi va b a’zan ustm a-u st tushib qoladi. 
B unday xrom atogram m a bilan ishlanganda, asosan, c h o ‘qqilarning 
b a la n d lig in i o d c h a sh b ila n b o g d iq b o d g a n m axsus u su lla rd a n
foydalaniladi.
M iqdoriy xrom atografik tahlilda quyidagilar asosiy usul hisob- 
lanadi: norma lash, kalibrlash (darajalash) koeffitsiyenti bilan birga 
normalash, ichki standartlash, mutlaq kalibrlash usullari.
N orm alash usulidan foydalanilganda c h o ‘qqilar param etrlaridan 
birining, m asalan, barcha c h o ‘qqilar balandligi yoki yuzasining yigdn- 
disi 100% deb olinadi. B unda alohida c h o ‘qqining balandligining 
balandliklar yigdndisiga nisbati yoki bitta yuzasining barcha c h o ‘qqilar 
yuzasiga nisb atin ing
1 0 0
ga k o ‘paytm asi aralashm ad agi k o m p o - 
nentning foizlarda ifodalangan massa ulushini k o ‘rsatadi:
A , = - ^ -  100, 
(37)
lY u ,
l
bu yerda, A, — m o d daning foizlarda o d c h a n g an m iqdori; Yu[ — 
tekshiriluvchi /-ko m po nen t c h o ‘qqisining yuzasi.
Bu usulda odch anu vch i p aram etr qiym atining konsentratsiyaga 
bogdiqligi aralashm adagi barch a k o m p o n en tlar u ch u n bir xil deb 
taxm in qilinadi.
K alibrlash (darajalash) koeffitsiyentlari bilan birga norm alash 
usulida c h o ‘qqilar param etrlarining yigdndisi detektorning sezgirligini 
hisobga olib 100% deb qabul qilinadi. D etek to r sezgirligidagi farqlar 
aralashm aning h ar bir ko m ponenti uch u n tuzatish koeffitsiyenti orqali 
hisobga olinadi. K alibrlash quyidagicha odkaziladi. A ralashm ada 
doim iy ishtirok etuvchi va ko‘proq ulushni tashkil etuvchi kom ponent- 
lardan biri taqqoslash u c h u n olinadi va uning tuzatish koeffitsiyenti 
birga teng deb qabul qilinadi. B unda aralashm adagi boshqa kom po- 
nentning kalibrlash koeffitsiyentlarini topish u ch u n xrom atogram m a-
106

---

d a n tegishli p aram etrlar, m asalan, c h o ‘qqisining balandligi h yuzasi 
Yu yoki ch o 'q q i balandligining aralashm a kiritila boshlagan paytdan 
c h o ‘q q i m a k s im u m i h o s il b o T g u n ig a c h a b o ‘lg a n o r a liq / ga 
k o ‘paytm asi o ‘lch an ad i, so ‘ngra quyidagi fo rm u lalardan hisoblab 
topiladi:
^ _ hi ' Q . 
l
 
Cj 
^
q
\
h 
hi-C* 
’ kyu 
Yut Сt ’ Klh ( lh)j ■
 Qt ’ 
(3K)
bu yerda, «st» — standart tarzida qabul qilingan m odda; i — aralash-
m anin g aniqlanuvchi /- kom ponenti.
K alibrlash koeffitsiyenti aralashm aning foizlarda ifodalangan ta r­
kibini hisoblash u c h u n ishlatiladi. M asalan, agar hisob c h o ‘qqining 
sathi b o ‘yicha yuritilsa, aralashm adagi /- kom p o n en tning foizlardagi 
m iqdorini hisoblab topish m um kin:
A, = k Yu ■
- 3 - • 100 . 
(39)
i k YUj
1
K alibrlash usullariga b o g ‘liq ravishda tu zatish koeffitsiyentlari 
m o ddaning m assa, hajm iy yoki m olyar ulushlariga tegishli b o ‘lishi 
m um kin. B unda tuzatish koeffitsiyentining biridan ikkinchisiga o ‘tish 
u c h u n quyidagi n isbatlardan foydalaniladi:
k ; m ass ’ ^ st.m o l. _
M
j
/ л г \ \
Yr 
Jr- Г 
’ 
v* *
л st .m a s s  'V m o l 
1Y1 st
bu yerda, M, va Mst — tekshiriluvchi va stan d art m oddaning m olekular 
massasi
m ass _
M
j
■^st.mass / ^st.moi — 1 desak, K ,moj 
Mst ' 
(41)
H a r xil turdagi detektorlarning ishlashi tu rli prinsiplarga asoslan­
gan. Shu sababli bir xil m oddalarning tu rli d etektorlarda olingan 
tuzatish koeffitsiyenti qiym ati h am tu rlich a b o la d i.
T uzatish koeffitsiyenti bilan no rm alash usuli kiritiluvchi n am u n a 
m iqdorini aniq o ‘lchashni, shuningdek, nisbiy tuzatish koeffitsiyent- 
laridan foydalanishni talab qilm aydi. Shu sababli tajriba sharoitidagi 
kichik o ‘zgarishlar o ‘lchash aniqligiga kam t a ’sir k o ‘rsatadi. H a r bir 
c h o ‘qqini alohida taqqoslash zarurligi usulning kamchiligi hisoblanadi.
107
Г

---

S hunday b o ‘lsa-da, no rm alash usuli xrom atografik tahlilda keng 
q o ‘llaniladi. B uning sababi shuki, tahlil natijalari takroriy aniqlash- 
larda bir xil chiqadi va toza standart m oddalarsiz ham ishlashi m um kin.