N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

YQX qurilmalarining asosiy qismlari. Y upqa qatlam da xrom ato- 
grafiyalash bir necha variantda am alga oshiriladi. B irinchidan, sorbent 
qatlam i plastinka yuzasiga m ustahk am lanm ag an yoki m ustahkam
o ‘rnatilgan b o ‘lishi m um kin. M u stahkam lanm aganda kukun holidagi 
sorbentni plastinka yuzasiga yupqa bir tekis qatlam qilib joylashtiriladi. 
Ikkinchi holda sorbent o ld in d an biror qovushtiruvchi m odda bilan 
aralashtiriladi, so'ng ra pasta holida plastinka yuzasiga bir tekis qatlam
qilib surkaladi. Q ovushtiruvchi m o d da sifatida tibbiyot gipsi, toza- 
langan kraxm al va bo shqalar ishlatiladi. M ustahkam langan adsorbent 
qatlam li plastinkalar kam erada h a r q anday h o latd a (tik holatda ham ) 
o'rn atilish i m um kin.
Sorbentga asos bo'lad ig an plastinkalar sifatida, k o 'p in c h a shisha, 
alum iniy zarqog'oz yoki poliefir plyonka ishlatiladi. Y Q H da ishla- 
tiluvchi h a r qanday erituvchilar, reagentlar ta ’siriga chidam lihgi tufayli 
shishadan yasalgan plastinkalar universal hisoblanadi. A lum iniy va 
plastm assadan yasalgan plastinkalar egiluvchan bo 'lgan i sababli ularni 
turli shakllarga kiritish m um kin. Poliefir plyonkalar 320 n m gacha 
b o 'lg a n u ltra b in a fsh a n u rla rn i yaxshi o 'tk a z a d i, d em ak , u la rd a
d o g 'lam i bevosita qatlam ning o 'z id a fotom etrlash m um kin.
Silikagelning yupqa qatlam i bilan qoplangan va u bilan kimyoviy 
b og 'lanishlar orqali b og 'lan g an shisha plastinkalar ishlab chiqadladi. 
Buning u c h u n plastinka yuzasiga sepilgan silikagel yuqori haroratd a 
kuydiriladi. Bunday plastinkalam i sorbent (silikagel) qatlamini alm ash- 
tirm ay turib k o 'p m arta ishlatish m um kin. B unda plastinka h a r gal 
ishlatilgandan keyin erituvchilar yoki xrom at kislota bilan yuviladi, 
so 'ng ra suv bilan chayiladi.
E rituvchi h am qatlam bo'ylab turlich a harakati an ishi m um kin. 
K o 'ta rilib boruvchi x rom atografiyada erituvchi pastdan yuqoriga
116

---

ko ‘tariladi, uning bu nday harakatiga kapillar kuchlar sabab bodadi. 
A ralashm aning kom ponentlari esa adsorbent qatlam ida dogdar holida 
qoladi.
Pastga tushuvchi xrom atografiyada erituvchi qatlam b o ‘ylab yuqo- 
rid an pastga kapillar va gravitatsiya kuchlari evaziga harakatlanadi.
G orizontal xrom atografiyada erituvchi doira b o ‘ylab erkin bug‘- 
lanadi. D o ira xrom atografiyasida gorizontal o ‘rnatilgan plastinkaning 
m arkaziga tekshiriluvchi aralashm adan tom iziladi va uzluksiz erituvchi 
berib turiladi. B unda erituvchi kapillar kuch lar ta ’sirida plastinka 
m arkazidan chetlari to m o n radial yodialishda harakatlanadi, aralash­
m aning k o m po nentlari q atlam da k onsentrik halqalar shaklida joyla- 
shadi.
Xromatografiyalash jarayonida erituvchining, sorbentning tarldbini 
yoki tajriba sharoitini o ‘zgartirish m um kin. Agar bu o ‘zgartirishlar 
bosqich bilan am alga oshirilsa, bu bosqichli xromatografiya deyiladi. 
A gar o ‘zgartishlar uzluksiz davom etsa, gradiyentli xromatografiya 
deb yuritiladi.
YQX usulida m oddalar aralashm asini tarkibiy qism larga yaxshi 
ajratishning m u h im om illaridan biri sorbentni to ‘g ‘ri tanlashdir. U 
adsorbent, ionit, suyuq fazani tashuvchi, m olekular elak va boshqa 
vazifani bajarishi m um kin. Y Q X ning adsorbsion variantida o d atd a 
alum iniy oksid, kraxm al, yaxshilab m aydalangan selluloza va adsorb­
sion xossasi kuchli b o ‘lgan boshqa m o d dalar ishlatiladi.
G idrofil va liofil m o d dalar aralashm alarini yupqa qatlam da ajra­
tish n i poliam id sorbentlarda olib borish yaxshi natijalar beradi. U lar 
organik polim erlar b o ‘lib, zanjir u ch id a am in va karboksil guruhlari 
b o ‘ladi, ana shular nitrillarni adsorbilaydi, n itrobirikm alar aldegid- 
lam ing adsorbilanishiga sabab b o ‘ladi. Z anjir u ch ida karboksil guruhlar 
b o ‘lsa, p o lia m id la r k a tio n a lm a sh ish x o ssala rin i, a m in o g u ru h la r 
b o ‘lganda anionalm ashinish xossalarini n am oyon qiladi.
Y Q X da sefadekslar — tikilgan d ekstranlar asosidagi ionitlar ham
ishlatiladi. B ular dietilam inoetilsulfoetil, karboksim etil va fosfoetil- 
sefadekslardir. Bu birikm alar m olekular elektr xususiyatiga h am ega. 
Shuning uch u n m olekular massalari 30000 gacha b o ‘lgan oksid va 
p eptid lar aralashm alarini ajratishda sefadekslar ishlatiladi.
Erituvchilar. M o d d alar aralashm asini ajratish va tahlil qilishda 
yaxshi natijalarga erishish uch un erituvchini tanlash ham aham iyatga 
ega. Bu ish birinchi galda aralashm ani tarkibiy qism larga ajratishni
117
Г

---

ta ’m inlovchi adsorbent tabiatiga va tahlil qilinayotgan birikm alarning 
xossalariga bog'liq. Y Q X da erituvchi tanlash ham kolonkali xrom a- 
tografiyadagi singari prinsiplarga asoslangan.