N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

Yupqa qatlamdagi xromatografiya (YQX)ning asosiy xususiyatlari. 
Y upqa qatlam dagi sorbent-sorbat sistem asining sorbsion xossalarini 
tavsiflash u c h u n h arak atch anlik Rf  tushunchasi kiritilgan. H arakat- 
chanlik qatlam dagi m o dda zonasi m arkazining harakatlanish tezligi 
(uk) ning erituvchining harakatlanish tezligi (a/) ga nisbati bilan aniq- 
lanadi:
Bu kattalikni bevosita o ‘lchash qiyinligi sababli m odda zonasining 
start chizigddan to zo na m arkazigacha o ‘tgan m asofa x, ning erituv­
chi to m o n id an shu vaqtning o ‘zida o ‘tilgan m asofa xf  ga nisbati Rf  
deb olinadi (45-rasm ). xf  start chizig‘idan boshlab tajriba oxirida 
erituvchi yetgan chegaragacha bo 'lg an m asofaga teng:

---

Ravshanki, x Y xf  d an k atta b o ‘lishi 
m um kin emas. Shu sababli uning qiy- 
m atlari not bilan bir orasida b o ‘ladi.
Agar turli m oddalar uch u n x, ning 
qiym ati bir xil b o ‘lm asa, u nda Щ ning 
qiym ati ham turlicha b o £Iadi. D em ak, 
Rf  sorbat-sorbent sistemasi u c h u n sorb- 
sion xaraktedstika vazifasini o ‘tashi m u m ­
kin va tajrib a sh aro itid a ayni sorbent 
h am d a erituvchi u c h u n o ‘zgarm as katta- 
likdir.
B erilgan m o d d an in g h a ra k a tc h a n - 
ligini standart tarzida qabul qilingan m a ’­
lu m m o d d an in g harak atchanligi bilan 
taqqoslash m um kin:
R
■/. nisb.
f . St. •
(46)
45- rasm. Yupqa qatlamda 
xromatogaflyalash 
kattaliklarini o ‘]chash 
sxemasi.
K olonkali xrom atografiyada kolo n ­
kaning sam aradorligi nazariy tarelkalar
soni n orqali aniqlanadi. Rf  qiym atini n qiym atlari bilan b o g ‘lash 
m um kin. Bu holda:
k f
V /|*1 ~ * J h x2
(47)
b o ‘ladi. Bunda: RJiX) va R ^ — ajratiluvchi aralashm adagi ikki q o ‘shni 
kom p o n en tlar harakatchanliklarining qiym ati; kf — yupqa qatlam da 
ajratish koeffitsiyenti. U aralashm adagi ikki q o 'sh n i ko m ponentning 
ajralish darajasini k o ‘rsatadi. Agar Rf  
= R f 
b o ‘lsa, u n d a к, = 0 
b o 'la d i.
N azariy tarelkalar soni n YQ X usuli bilan topiladi. B uning u ch u n
ayni m oddaning start chizig‘idan to shu m o d d a zonasini hosil qilgan 
d og 'n ing quyi chegarasigacha b o ‘lgan m asofa l„ n i o ‘lchash va shu 
d o g‘ning quyi chegarasidan yuqori chegarasigacha b o 'lgan m asofa 
ln_h ni o ‘lchash kerak (45-rasm ga qarang). B unda nazariy tarelkalar 
soni n quyidagi tenglam adan aniqlanadi:
115
Г

---

N azariy tahlil Rf  ning qiym ati kichik b o ‘lganida va tahlil vaqti 
q isq a rtirilg a n d a s o rb e n td a g i m o d d a z o n a sin in g yuvilib k e tish i 
m aksim al b o ‘lishini, dem ak, m odd a konsentratsiyasi m aksim al b o 'li- 
shini va tahlilning sezgirligi ortishini k o ‘rsatadi. Y upqa qatlam dagi 
do n acha diam etrining kichrayishi tahlil vaqtining c h o ‘zilishiga olib 
keladi va diffuzion yuvilib ketishini kuchaytiradi.