N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

Detektorlar. G az xrom atografiyasidagi kabi suyuqlik xro m ato ­
grafiyasida ham kolonkada oqib chiquvchi suyuqlik oqim idagi a n iq ­
lanuvchi m odda konsentratsiyasini uzluksiz qayd etib turuvchi detek­
to rlar ishlatiladi. D etek to rlar n a m u n a d a n k etm a-k et olish va uzluksiz 
tahlil odkazishga im kon beradi. K onsentratsiya avtom atik yozib bori- 
ladigan uzluksiz tahlil qilish usulining afzalliklari k o ‘p. Suyuqlik 
xrom atografiyasida uch turdagi detektorlar ishlatiladi.
1. E ritm a n in g m a d u m xossasi o ‘z g a rish id a n t a ’s irla n u v c h i 
refraktom etrik d etektorlar va odkazuvchanlikning ham da dielektrik 
singdiruvchanlikning o ’zgarishini sezuvchi detektorlar.
2. E rig a n m o d d a la r xossasinin g o ‘z g a rish id a n t a ’sirlan u v ch i 
d e te k to rla r. B u n d ay d e te k to rla r erig an m o d d a n in g e ritu v c h id a
bodm aydigan xususiyatlar o ‘zgarishini sezadi. K o ‘rinuvchi, u ltra ­
binafsha yoki infraqizil n urlarn i yutishga asoslangan spektrom etrik 
detektorlar, shuningdek, polarografik, m ikroadsorbsion, radioaktivlikni 
qayd qiluvchi detektorlar.
3. Erituvchi chiqarib yuborilgandan keyin ishlovchi detektorlar. 
Bunga alangali-ionlash h arakat detektori misol bo dad i. Suyuqlik
110

---

xrom atografiyasi u ch u n yagona, universal d etektor b o ‘lmaydi. H ar 
bir hoi u c h u n m os d etek tor tanlanadi.
H arakatlanuvchi turdagi detektorlarda xrom atografik kolonkadan 
chiqqan eritm a uzluksiz harakatlanuvchi transportyor lentasiga tushadi 
va pechga kiritiladi. P ech d a eluyent (erituvchi) b u g ‘lanib ketadi, 
qoldiq lenta yordam ida reaktorga kiritilib, uchuvchan birikm aga aylan- 
tiriladi va gaz xrom atografiyasi usullari bilan tahlil qilinadi.
Suyuqlik-adsorbsion xromatografiyaning kolonkali turida xrom ato­
grafik jarayonni orikazishning frontal xrom atografiya, ochiltirish — 
chiqarish xrom atografiyasi va siqib chiqarish xrom atografiyasi usul- 
larid an foydalaniladi.
Frontal usul. Bu xrom atografiyaning bajarilishi jih a tid a n eng 
sodda varianti b o ‘lib, b u n d a adsorbentli kolonkadan tekshiriluvchi 
aralashm a (m asalan, erituvchidagi A va В  k om ponentlar) uzluksiz 
o ‘tkazib turiladi. K olonkadan oqib chiquvchi eritm ada h a r bir kom po- 
ne n t konsentratsiyasi aniqlanadi va m odda konsentratsiyasi — kolon­
kad an o ‘tgan eritm a hajm i k o o rd in atalar sistem asida grafik tuziladi. 
Bu bogriiqlik chiqish egri chizigri (xrom atogram m a) tarzida tasvir- 
lan ad i (43- rasm ).
A  va В  m oddalar adsorbentga yutilishi sababli kolonkadan dastlab 
erituvchi S  chiqadi, so‘ngra erituvchi bilan yom on yutiladigan kom - 
p o n e n t A  va keyin В  k o m p o n en t chiqadi. Shunday qilib, m a ’lum
vaqt origach, k o lo n k ad an oriuvchi eritm a n in g tarkibi o ‘zgarm ay 
qoladi. F rontal usul an ch a kam qorilaniladi. U n d a n eritm ani asosiy 
k om ponentlariga nisbatan ancha yaxshi yutiladigan aralashm alardan 
tozalash yoki aralashm adan yaxshi yutilm aydigan m oddani ajratish 
u ch u n foydalaniladi.