N. I. Lobachevskiy ishlari qachon tan olindi?

Zaxira qurilishi bilan u butun umri davomida yaxshi yuruvchi va tog 'alpinisti, botanikka qiziquvchan 
va ajoyib so'zlovchi va tilshunos edi. 
Rene Dekart 
(1596-1650) 
Rene Dekart 1596-yilning 31-mart kuni, Fransiyaning Turen hududidagi kichik Lae shaharchasida 
dunyoga kelgan. Dekartlar oilasi, qadimiy, biroq kambag‘allashib, obro‘si pasayib qolgan zodagonlar 
urug‘idan bo‘lishgan ekan. Uning otasi Renn sharida sudya bo‘lib ishlagani uchun, ko‘p vaqtini o‘sha 
yerda o‘tkazgan va Laega juda kam kelgan. Tug‘ruqning og‘ir kechganligi sababidan, uning onasi, bir 
necha kundan keyin tug‘ruq asoratlari tufayli olamdan o‘tgan. Rene uchun ham tabiblar sog‘lomlik va 
chidamlilikni bashorat qilishmagan, sababi u ham onadan tug‘ilganida juda nimjon bo‘lgan ekan. U 
haqiqatan ham balog‘atga yetgunicha quruq yo‘tal va doimiy holsizlikdan aziyat chekib, yuzi doimiy 
oqargan qiyofada hayot kechirgan. Uning bolalik damlarini, onasi tomondan buvisining qaramog‘ida, 
iqlimi yumshoq va ajoyib bog‘-rog‘lari bilan mashhur bo‘lgan Turenda o‘tdi. Dekart o‘sha yerdagi 
iezuitlar kollejida, 1612 yili, 8 yillik maktabni tamomladi 
1613 yilda u o‘z omadini izlab, Parijga yo‘l oladi. Yosh zodagon yigitchaga Parijda omadli ish 
yuritib va yashab ketish uchun obro‘-e'tiborli tanish-bilishlar orttirish va aloqalar o‘rnatish kerak edi. U 
poytaxtda fransiskan monaxi Maren Mersenn va matematik Midorj bilan yaqindan tanishadi. Biroq Parij 
hayotining dastlabki yillarini Dekart butunlay bemaqsad, tarqoq hayot tarzi bilan o‘tkazdi. U o‘zi 
tengqur yoshlarning qarta o‘yinlariga mukkasidan ketgan va qimorga berilgan guruhiga aralashib qoldi. 
Lekin, aksariyat tengdoshlaridan farqli ravishda Rene Dekart tez orada o‘zini qo‘lga olib, ahmoqona kun 
tartibi va jarlikka qulatuvchi ijtimoiy illatlar oldida xarakter namoyish etadi. U vaqtida o‘zini tiya bildi. 
Uni yana qimor o‘yinlari va ko‘cha hayotiga chorlovchi o‘rtoqlari bilmaydigan va topolmaydigan joy - 
Parij yaqinidagi Sen-Jermen mavzesida kichikkina uycha topib, o‘sha yerga ko‘chib o‘tadi va qaytadan 
ilmiy izlanishlarni boshlab yuboradi. Dekart matematika, asosan geometriya va algebra sohalarini 
chuqur o‘rganishga sho‘ng‘iydi. 
1617 yilda Dekart Niderlandiya armiyasining ko‘ngillilari safiga qo‘shilib, harbiy libos kiyadi. Bu 
paytda Niderlandiya Fransiyaning ittifoqdoshi bo‘lib, bu davlatda inqilob yuz berayotgan edi. Dekart 
Brede shahrida yashay boshlaydi. Armiyadagi tayinlangan nafaqadan Dekart voz kechadi. U shu orqali 
o‘z erkinligini saqlab qolish maqsadida edi. Ya'ni, ta'madan uzoqroq bo‘lmoqchi. U harbiy paradlarga 
ham qatnashmay, vaqtini asosan uyda, matematika va falsafa bilan mashg‘ullikda o‘tkazadi.Dekart o‘z 
kashfiyotining ahamiyatini yaxshi anglasa-da, u bunday darajadagi dohiyona va hal qiluvchi g‘oyaning 
o‘zi, ilm-fanda samarali islohot o‘tkazish uchun kamlik qilishini ham yaxshi tushungan. U olam kezishni 
davom ettiradi - golland armiyasi bilan birga avvaliga Praga uchun jangda qatnashadi (30 yillik urush), 
keyin Vengriya va Bryusselda bo‘ladi. Yo‘l-yo‘lakay, o‘zi aytganday taqdir unga tayyorlagan har 
qanday uchrashuvlardan o‘zi uchun biror mulohaza va fikr olishga urinadi. Sayohatchi, ko‘ngilli askar 
va matematik Rene Dekart 1623-yilda Parijga qisqa muddatga qaytadi. Keyin yana Yevropa bo‘ylab 
uzoq safarlar, keyin esa, 1625-yilda Fransiyaga bir muddat qaytishdan so‘ng, yana Gollandiyaga ko‘chib 
o‘tadi. Dekart uchun Gollandiyaga ko‘chib o‘tish, o‘zining Parijdagi eski qimorboz do‘stlari va 
yoshlikdagi beboshliklarga qaytmaslik vajidan zarur edi. Qolaversa, Niderlandiyada, Fransiyaga 
qaraganda ancha yumshoq ijtimoiy muhit yuzaga kelgan bo‘lib, ayniqsa diniy va e'tiqodiy qarashlar 
borasidagi huquqiy erkinlik, oddiy golland xalqining tolerant munosabati, yetishib chiqayotgan olimni 
o‘ziga tortgan. U gollandlar haqida "Begonalarga asossiz g‘arazdan ko‘ra o‘z kundalik ishlari haqida 
ko‘proq qayg‘uradigan millat" deb yozgan edi. U Parijda yashayotgan chog‘ida, "Ilohiyot haqida" nomli 
risola yozishni boshlab qo‘ygan edi. Gollandiyadagi hayotining dastlabki vaqtlarida u o‘sha asarini 
davom ettirishga kirishadi. Ilohiyot va falsafa borasidagi fikrlarni qamrab olishi kerak bo‘lgan bu asar 

---

baribir yakuniga yetmay tez orada yana "keyinroqqa surib" qo‘yiladi. Dekartda, unga Mersenn xabar 
bergan ajoyib va o‘sha davr uchun tushunarsiz hodisa, 1629-yilda Rimda kuzatilgan pargeliy (quyosh 
atrofida boshqa yorqin obyektlar - "yolg‘on quyosh"larning paydo bo‘lishi) hodisasi katta qiziqish 
uyg‘otadi. Dekartda tabiiy fanlarga bo‘lgan qiziqish qayta alangalanib ketadi. U optika borasida 
izlanishni boshlaydi. Kamalak va boshqa o‘xshash hodisalarga diqqat qaratadi. Dekart pargeliy hodisasi, 
shuningdek kamalakning paydo bo‘lishi sabablarini, asosli tarzda tushuntirib, u yorug‘lik nurining 
sinishi va akslanishi tufayli ekanligini ochib berdi. U optikadan astronomiya va tibbiyotga - aniqrog‘i 
anatomiyaga o‘tib boradi. Uning fikricha, har qanday falsafaning eng oliy maqsadi - insoniyatga naf 
keltirish bo‘lmog‘i zarur; u shu maslak bilan tibbiyot va kimyo fanlarini nihoyatda jiddiy munosabatda 
o‘rganadi va bu fanlar uchun matematika usullarni tadbiq qilish orqali, yuksak natijalarga erishishni 
maqsad qiladi. Anatomiyani esa, Dekart atlaslar va kitoblardan emas (Dekart zamonida bunday 
manbalarning o‘zi bo‘lmagan bo‘lsa kerak), haqiqiy amaliy tajribalar - jonivorlarni yorib ko‘rish bilan 
o‘rganib boradi. 
1634-yili Dekart o‘zining "Inson va homilaning paydo bo‘lishi haqida" deb nomlangan etyudining 
xomaki variantini tayyorlashni boshladi. Megeffi ismli fan tarixchisining qayd etishicha, bu etyud 
Dekartning o‘ta shaxsiy kuzatuvlari natijasida yuzaga kelgan emish: 1635-yilda Dekart qiz farzand 
ko‘radi. Bu qizaloqning dunyoga kelishi tafsilotlari Dekart, boshqalardan, hatto eng olg‘ir 
yozuvchilardan ham o‘tkazib yuboradigan darajada, boshqalar aytishga yoki oshkor etishga uyaladigan 
jihatlari bilan tavsiflaydi. 
Dekartning kitoblaridan biridagi oppoq, bo‘sh sahifada quyidagicha yozuv bor edi: "1634-yilning 
15-oktyabrida homilador bo‘lgan". Dekart qizining ismini Fransina deb qo‘yadi. Biroq qizning onasi 
haqida hech qanday ma'lumot keltirmaydi. Faqat u oddiy xizmatkor ayol bo‘lgani qayd etiladi. 
Tarixchilar bu narsani oila munosabatlari sifatida emas, balki tamomila tasodifiy aloqalar natijasidan 
deb baholaydilar. Dekart zamondoshlari xotirasida romantik shaxs sifatida gavdalanmagan. Biroq uning 
o‘z qiziga o‘ta mehribonlik bilan munosabatda bo‘lgani va uni qattiq yaxshi ko‘rganini ko‘p marta 
ta'kidlangan. Biroq Dekartning baxtiga qarshi Fransina uzoq yashamaydi - u 1640-yilda qizilcha 
kasalligidan vafot etadi. Bu voqea Rene Dekartga qattiq zarba bo‘lgan edi. U g‘amga botib, faqat o‘zi 
bilan o‘zi ovora bo‘ladigan, ruhiy tushkunlik holatiga tushib qoladi. 
1637-yilning iyulida Dekart o‘zining "Olam" asaridagi, cherkov senzurasiga muvofiq keladigan 
bo‘limlarni alohida ajratib olib, ularni "Yorug‘lik haqida" (Dioptrika) va "Meteorlar haqida" nomi bilan 
alohida kitoblar holida nashrdan chiqardi. U "Geometriya"ni ham "Uslub haqida mulohaza" shaklida 
qayta nomlab chop ettirdi. "Uslub haqida mulohaza" shakllanib kelayotgan yangi zamon ilm-fani uchun 
mukammal ilmiy manbalardan biri bo‘lib qoldi. Unda hozirgi zamon fani yutuqlarining ilk kurtaklari 
mavjud edi. Dekart "Geometriya"ni atayin murakkablashtirib, chuqur ilmiy mulohazalarni yanada 
chigallashtirib yozganligini o‘z kundaliklarida alohida qayd etgan. Bu, boshqa matematiklarning Dekart 
ilmiy ishlariga shubha qilmasliklari, aniqrog‘i, garchi bunday (ya'ni Dekart keltirgan) mulohaza va 
isbotlashlar bilan birinchi marta aynan Dekart asarlarida tanishgan bo‘lishlariga qaramay, ularni 
o‘zlashtirib olishlari, "buni biz avvallari ham bilar edik" deya olmasliklari uchun ataylab qilingan edi. 
Ya'ni Rene Dekart, o‘ta faqat o‘ziga xos bo‘lgan murakkab bayon etish uslubi bilan o‘z ilmiy ishlari va 
salohiyatini himoya qilmoqchi bo‘ladi. Dekartning "Geometriya"sida tahlil va isbotlashlar o‘ta 
murakkab va qiyin masalalar ustida olib borilib, shakl yasashlarni chetlab o‘tgan. Shakl yasashlarni 
Dekart zarur bo‘lganda shaxsan o‘zi ko‘rsatib bergan. 
1644-yilga kelib Dekart "Boshlang‘ich falsafa" nomli keng qamrovli asarini nashrdan chiqardi. 
Vanihoyat ushbu asarda Dekart, 11 yil avval, ya'ni 1633-yilda nashrga tayyorlagan "Olam haqida" nomli 
risolasi uchun yozgan falsafiy va ilmiy qarashlarini bayon etishga jur'at etdi. Uning tarkibidan olimning 
olam (koinot), inson tafakkuri va boshqa mavzulardagi chuqur falsafiy mulohazalari joy oldi. Dekart 
ushbu asarda o‘zining tabiatning paydo bo‘lishi haqidagi shov-shuvli nazariyasini bayon qilgan edi. 
Dekartning tabiat nazariyasi dasturi, oddiy va har kimga tushunarli mulohazalarga asoslanganligi bilan 
o‘ziga xosdir. Dekart, "Uslub haqida mulohaza" asrida ham, sabab va oqibat tamoyilini tahlil qilib chiqar 
ekan, kelib chiqishi mumkin bo‘lgan har qanday natijaviy oqibatlarni tahlil qilib o‘tadi. Ularning har 
birining yuzaga kelishin adolatdan ekanligiga tanqidiy nazar bilan tekshiruv o‘tkazadi. Shu jumladan 

---

"Men mavjudman" tushunchasini ham shunday nuqtai nazar bilan tahlil qiladi. Dekartning mashhur 
iborasi - "Men fikrlayapman, demak, men -mavjudman!" shundan kelib chiqqan. 
Dekart o‘z ta'limotini himoya qilish uchun, asarlarida cherkov odamlar ongiga singdirishga 
urinadigan diniy tushunchalarni ham yuzaki bo‘lsa-da tan olib o‘tadi. Masalan u xudo va narigi dunyo 
mavjud degan gapni bot-bot takrorlaydi. Biroq, aftidan cherkov uchun buning o‘zi yetarli bo‘lmagan. 
Fizikada ham Dekart o‘ziga xos iz qoldirdi. Uning ismini lotincha ma'nodagi yangrashi - Karteziy 
so‘zidan, fizikada Dekartcha fizik dunyoqarash - kartezianlik yuzaga keldi. Rene Dekart masofadan turib 
bir-biriga ta'sir qiluvchi kuchlar, ayniqsa bo‘shliq orqali ham ta'sirlashishi mumkin bo‘lgan kuchlarning 
mavjudligiga ishonmagan. U olamdagi ro‘y berayotgan barcha hodisa va harakatlar, zarrachalarning 
o‘zaro to‘qnashuvidan kelib chiqadi degan fikrni ilgari suradi. Aynan shu narsa fan tarixida karteziancha 
dunyoqarash deb yuritiladi. Karteziancha dunyoqarash fizikaning rivojlanishida katta ahamiyat kasb 
etgan, va ancha o‘zgargan shaklda bizning davrimizgacha yetib kelgan. 
XVII asrning 40-yillariga kelib Dekartning ijodida o‘ziga xos xarakter belgilari yaqqol namoyon 
bo‘la boshlaydi. U endi o‘z ta'limotini barcha tan olishini istaydi. Dekart iezuitlarga, maktablarda aynan 
uning falsafasini o‘qitish maqsadga muvofiq bo‘ladi degan fikrni bildiradi va bunda diniy ta'limotlarga 
zid bo‘lgan hech narsa yo‘q deb ta'kidlaydi. 
1645 yilga kelib Dekart yana tibbiyot va anatomiya bilan shug‘ullanishga qaytadi. Bu haqida u 
"Uslub haqida mulohaza"sida alohida ta'kidlagan edi. Dekartning qayd etishicha, uning anatomiya va 
tibbiyot bilan mashg‘ul bo‘lishiga to‘sqinlik qilgan va uni ortga surib kelgan narsa -cherkov 
ruhoniylarining tazyiqlari bo‘lgan ekan. Dekart Egmondga ko‘chib o‘tadi va yuqoridagi fanlar bilan 
jiddiy shug‘ullana boshlaydi. 
Bu paytga kelib uning ilmiy salohiyati va obro‘-e'tibori butun Yevropada ovoza bo‘lib ketgan edi. 
1648 yilda u Gollandiyaga butunlay ko‘chib ketganidan buyon uchinchi marotaba Parijga yo‘l oladi. 
Parijga qilingan birinchi (1644 yilda) va ikkinchi (1647 yilda) safarlar qarindoshlari bilan meros 
masalalarini hal etish uchun uyushtirilgan edi. Bu safar esa, uni Fransiyaga e'tiborli va mashhur do‘stlari 
taklif etishgan edi. Ular orqali Dekartga kardinal Mazarini 3000 livr nafaqa tayinlashga rozi bo‘ladi. 
o‘sha yilning may oyida esa Dekartga farang qirolining shaxsan o‘zidan Qirollik Tashakkurnomasi va 
yangi miqdordagi nafaqa tayinlanishi haqidagi yorliq keladi. Bu Rene Dekartning ilmiy faoliyati davlat 
darajasida tan olinayotganligidan dalolat edi. Qirol unga mazkur tashakkurnoma yakunida, saroyga 
kelishni va unga muhim bir davlat lavozimini topshirishini yozgan edi. Dekart Fransiyaga yo‘l olgan 
vaqtda, Fransiya ko‘chalarida qo‘zg‘olon boshlanib ketib, uning saroydagi faoliyati haqidagi rejalariga 
o‘zgartirish kiritib yubordi. Dekart qirol saroyiga yetib bormay, zudlik bilan Gollandiyaga qaytib ketdi. 
1649-yilda Dekartni shved qirolichasi Kristina o‘ziga falsafa va mantiqdan dars berish uchun 
Stokgolmga taklif qiladi. Qirolicha Kristina Dekart ta'limotining muxlisalaridan biri edi va uni moddiy 
qo‘llab quvvatlash haqida katta va'dalar berardi. Rene Dekart, shved qirolichasi bilan ancha avvaldan 
xat yozishib turar va ular o‘rtasida o‘zaro mustahkam ishonch mavjud edi. Xususan Kristina Dekart 
falsafasini cherkov tazyiqlaridan himoya qila olishini ta'kidlardi. 1649-yilning oktyabr oyida Rene 
Dekart "Muzlik va qoyalar orasidagi ayiqlar" mamlakatiga (uni o‘zi Shvetsiyani shunday ta'riflagan) 
yetib keldi. Qirolicha unga yirik davlat unvonlari, yaxshigina maosh tayinladi, hamda, poytaxt 
yaqinidagi Pomeraniya mavzesidan kattagina yer-mulk sovg‘a qildi. Biroq qirolichaning o‘ziga xos 
injiqliklari ham talaygina edi. Jumladan, u, falsafani, aqlning tiniqib turgan vaqtida (ya'ni charchamagan 
miya bilan) o‘rganish kerak deb hisoblardi va buning uchun eng qulay vaqt deb, tong sahar, uyqudan 
endigina turiladigan vaqt -500ni belgiladi. Rene Dekartga qahraton shimol qishining uzun tunlarida, juda 
barvaqt uyg‘onib, har kuni qattiq sovuqda, qorong‘u ko‘chalardan va kuchli yelvizakli ko‘prikdan o‘tib 
borib, saroyda qirolichaga falsafa o‘qitishga majbur bo‘ldi. 1649/50 yil qishi Shvetsiyada odatdagidan 
ham qattiqroq kelgan. Shunday kundalik yurishlaridan birida, aniqrog‘i 1650 yilning 2-fevral kuni, 
saroydan qaytayotgan keksa olim holsizlik bilan yiqiladi. U qattiq shamollagan va tumov bo‘lgan edi. 
Dekartni tekshirgan tabib unda zotiljam (o‘pka yallig‘lanishi) xastaligi tashxisini qo‘ydi. Ilm-fan va 
hurfikrlik fidoyisi, buyuk olim Rene Dekart, kasallikning to‘qqizinchi kuni, ya'ni 1650 yilning 11 
fevralida Stokgolmda olamdan ko‘z yumdi...Rene Dekartni avvaliga Stokgolmda dafn etishdi. Biroq, 
oradan 17 yil o‘tgach, uning sag‘anasi Parijga ko‘chirib keltirildi va Sen-Jermendagi abbatlik 

---

qabristoniga qayta dafn etildi. Dekart sharafiga Oydagi kraterlardan biriga "Dekart krateri" nomi 
berilgan.