N izo m iy n o m id a g I to sh k ent davlat pedagogika universiteti psixologiya tarixi

Abu Ali ibn Sinoning falsafiy qarashlari
Abu Ali ibn Sinoning (980-1037) psixologik falsafiv qarashlari, ilmlar tasnifi, 
ta ’rifi va tarkibi haqidagi fikrlari 
uning «Tib 
qonunlari» asarida inson 
fiziologiyasi va psixologiyasi asosida talqin etila di/lbn Sino sezgini tashqi va ichki 
sezgilarga ajratadi. Tashqi sezgi insonni tashqi olam bilan bog’laydi, ular 5 ta: 
ko’rish, eshitish, ta ’m - maza bilish, hid va teri sezgisi. Bular insonning m a ’lum 
organlari - teri, k o ’z, o g ’iz, burun va quloq bilan uzviy bog’liq.
Ichki sezgilar - bu umumiy, chunonchi, tahlil etuvchi, ifodalovchi, eslab 
qoluvchi (xotira), tasavvur etuvchi sezgilardir. Ibn Sino miyani barcha sezgilardan 
boruvchi nervlar markazi, umuman inson nerv sistemasining markazi ekanligi 
haqidagi ta ’limotni olg 'a surgan. Inson tana v a jo n d a n tashkil topadi, miya insonni 
boshqarib turuvchi markazdir.
Ibn 
Sinoning ilmiy psixologik falsafiy fikrlari noyob oltin xazina b o ’lib 
hisoblanadi.
Abu R ayhoa Beruniyning falsafiy qarashlari
20

---

Abu Rayhon Beruniyning (973-1043) fikricha inson hayvondan aql bilan farq 
qiladi. Lekiri insonning hayvondan tubdan farq qiladigan bu xususiyati qanday 
b o ’lganligini tushuntirganda xudoga murojaat qilib, insonni xudo azaldan shunday 
yaratgan deydi.
Beruniyning ruhiy va moddiy ehtiyojlarning roli haqidagi fikri o ’sha davr 
uchun nihoyatda qimmatli fikr edi. U ja m iy at yuzaga kelishida kishilarning moddiy 
ehtiyojlari rolini k o ’ra oladi. 
,
Beruniyning fikricha, aql, mehnat, erkin tanlash insonning hayotini va 
ijtimoiy holatini belgilaydi. Inson o 'z ehtiyojlarini mehnat tufayli qondiradi deydi.
Rudakiy (IX asm in g 50-60 yillari - 941) ruh bilan materiyaning munosabati 
masalalarida idealistik mavqeda turadi. Ruhni «ota»ga qiyos qiladi, moddiy 
narsalarni «ona»ga o ’xshatadi. Uning fikricha barcha narsalami yaratuvchi birinchi 
sabab xudodir. Moddiy narsalarni ham inkor etmaydi. Moddiy narsalar asosida 
tuproq, olov, suv va havo yotadi. Rudakiy inson aql va idrokini ulug’laydi.
l i m a r X ayyom (1040-1123) bilish nazariyasi uning tabiiy va ilmiy qarashlari 
bilan uzviy b o g ’langan U m ar Xayyomnin g materializmi, uning dinga qarshi 
ateistik mulohazalari bilan mushtarak. Ma'lumki, idealistlar va islom dini 
peshvolari, shu jum la dan G ’azzoliy ham z o ’r berib yerdagi hayot ahamiyatini inkor 
etishga, u dunyo, ja nnat va d o ’zax to’g ’risidagi fikrlami olg ’a surishga intildilar. 
Umar Xayyom esa islom dinining narigi dunyo, jonning o ’lm asligijannat va 
d o ’zax t o 'g ’risidagi ta ’limotlarni rad etdi.
VIII 
asrda islomda turli y o ’nalishlar paydo bo'ldi. Bulardan mutakallimlar, 
ularning psixik ta ’ limotiga k o ’ra hissiy bilishning ahamiyatini, bilimlarimizning 
voqelikka muvofiq kelishini inkor etishdir. Ular nimaiki o ’zlari uchun nomaqbul 
bo'lsa (hissiy bilish bilan b o g ’liq b o ’lgan sezgi m a ’lumotlari va bilimni inkor etish 
yordamida), hammasini inkor etadilar va ularga nimaiki tasdiqlash lozim b o ’lsa, 
hamma tasavvur qilish mumkin bo'lgan narsaga y o ’l q o ’yish yordamida 
hammasiga y o ’l q o ’yish mumkin deb hisoblaydilar.
Mutazaliylar ta ’limotida muhim masalalardan biri - inson irodasining erkinligi 
t o 'g ’risidagi masaladir. Inson o ’z hatti xarakatlarida erkindir. Insonning erkin 
irodasi haqidagi fikr xudoning «oliy qudrati» to’g ’risidagi diniy aqidalarga zid 
keladi. O llo h n in g -o ’z yaratganlariga nisbatan majburiyati bilan almash-tirdilar. 
Mutazaliylar taqdirning avvaldan belgilab q o ’yilganligi t o 'g ’risidagi ta ’limotni - 
tavakkul ta’limotini inkor etadilar.
So'fizm ta ’limotida butun odam xudoning mujassamlanishidan boshqa narsa 
emas. Xudo ham ma ko’rinadigan narsalarda mavjud. Narsalar esa o 'z navbatida 
xudoda mavjud. Dunyo - ruh shaklida butun olamga tarqalgan xudo singari 
yagonadir. Inson esa ana shu ruhning bir qismi. ertami kechmi u bilan q o ’shiladi. 
Bu q o ’shilish xudoga yaqinlashishning asosiy bosqichi - shariat, taraqqiyot, 
m a ’rifat va haqiqat olib keladi. S o ’fizmga k o ’ra xudo bilan q o ’shilishning o ’zi - 
eng oliy rohat. So’fizm xudoga aql yordamida ishonish emas, balki unga ichki 
hissiyot orqali yaqinlashishga katta e ’tibor beradi.
21

---

Mustahkamlovchi savollar
1. 
Jslom dinining O ’rta Osiyo xalqlari ruhiyatiga ta'siri
2. 
VIH asrdagi turli oqim tarafdorlarining fikrlaridagi
farqlar.
22

---

6 -
m a v z u
: O
n g
h a q i d a
t u s h u n c h a
Reja: