N respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Madaniy savodxonlik masalasi. “Inson — til — madaniyat” masalasiga murojaat qilinganda madaniy savodxonlik tushunchasiga
ta’rif berish talab etiladi. Yuqorida ta’kidlanganidek, madaniyat kishi faoliyatining barcha sohalari ichiga kirib ketadigan tushunchalar qatoriga kiradi va unda har kim o‘zinikini qidiradigan murakkab hodisadir, ya’ni madaniyat — bu taxminan jamiyatning hamma a’zolari unda o‘zlarini tutishlari zarur bo‘lan jamiyat tomonidan shakllantirilgan xulq-atvor usullaridir; bu usullar oliy maqsadni va qadriyatlami, ham o‘z guruhi ichidagi, ham undan tashqaridagi til va kommunikatsiya tarzini o‘z ichiga oladi.
Har qanday madaniyatning muhim komponenti — normalardir (ya’ni, ma’lum vaziyatlarda muomalani belgilaydigan jamiyatda shakllantirilgan qoidalar), qadriyatlar (jamiyatning ko‘pchilik a’zolari o‘zlari uchun to‘g‘ri, yaxshi, ma’qul deb hisoblagan umumiy tasawurlar) va ulardan eng muhimi lisoniy timsollardir.
Madaniyatlaming tafovutlari va rang-barangligiga qaramay umummadaniy universaliyalar ham mavjud. Ammo har bir madaniyatdagi bu umumiy kategoriyalar mazkur jamiyatning normalari va qadriyatlariga mos ravishda konkret mazmun va konkret o‘ziga xosliklar bilan ajralib turadi.
Madaniyatning til bilan chambarchas bog‘langan quyidagi omillari mavjud:

1. 
   ijtimoiy guruhning og‘zaki va yozma nutqda ishlatish umumiy maqsadlari va vazifalariga, idrok etishning umumiy standartlariga, fikr va fe’l-atvorga aloqadorlik;
   
2. 
   shu guruhga aloqadorlik;
   

v) standartlaming shu tizimiga aloqadorligi.
Hozirgi lingvomadaniyatshunoslik tadqiqotlari turli tillarni va madaniyatlami qiyoslashning barcha qiyinchiliklarini hisobga olgan holda o‘zaro munosabatlaming quyidagi metodlarini taklif etadi:
0‘zga madaniyat mavjudligini anglash; begona yomon degani emas; bu madaniyat, bu kishi, shaxs, men uchun qiziq, chunki ular menikiga va menga o'xshamagan;
— turli ertetikkon sepsiyplar komponentlarining ^mashishha kirishishi ( С‘огЬ vo Storq o‘rtasida);

• 
  bir madaniyatdan boshqa madaniyatga turli estetik va madaniy komponentlami ko‘chirish;
  
• 
  turli madaniyatlaiga xos bo‘lgan umumiy komponentni qidirib topish va ajratib ko‘rsatish.
  

Oxirgi band hozirgi jamiyatda odamlarning samarali aloqa qilishlari uchun zarur bo‘lgan bilimni aniqlashni nazarda tutadi.
Kommunikatsiya nazariyasi nuqtai nazari bo‘yicha odamlarning munosabatlari quyidagicha qaraladi. Bir tomondan, kommunikativ harakat ishtirokchilari biror ma’lumotni egallash aspektida har doim ham teng bo‘lmaydilar. Bu tengsizlik kishilarni aloqaga kirishishga undaydi; aks holda bu aloqaning hech qanday ahamiyati bo‘lmay qoladi.
Boshqa tomondan, kommunikativ harakat aspekti qandaydir ma’lumotga egalik jihatidan suhbatdoshlarning tengligi. Birinchidan, ular munosabat vositalari jihatidan teng bo‘lishlari, ya’ni bir xil tilda gaplashishlari zarur. Tkkinchidan, kommunikantlar har ikkalasi uchun qandaydir umumiy bilim hajmiga ega bo'lishlari kerak, bu yangi xabar uchun boshlang‘ich nuqtani hosil qiladi. Aks holda uni uzatish va qabul qilish nafaqat qiyin, balki chindan ham mumkin bo‘lmay qoladi.
Madaniy va ijtimoiy sharoitlaming bir-biri bilan bog‘liqligini tan olish natijasida lingvomadaniy planda o‘ta muhim va munosabatlar ko‘nikmalarini shakllantirish imkonini beradigan quyidagi qoidalar kelib chiqadi:

• 
  har qanday xalq vakillari o‘zlarini o‘z madaniy normalariga mos holda tutadilar;
  
• 
  yosh, jins, ijtimoiy kelib chiqish, yashash joyi kabi o'zgaruvchan omillar kishilarning nutq muomalasiga ta’sir ko‘rsatadi;
  
• 
  aynan bir xil vaziyatning o‘zi turli madaniyatlarda turlicha ifodalangan;
  

juda ko‘p so'zlar va iboralar madaniy konnotativdir: (ajratib ko‘rsatilgan so‘zlaming birortasi ham boshqa madaniyat sohiblariga lingvomadaniy izohlarsiz tushunarli emas);

• 
  denotativ jihatdan bir-biriga yaqin bo‘lgan turli tillardagi so‘zlar ma’naviy jihatdan prinsipial bir-biri bilan teng emas;
  

— til orqali madaniyat haqida muhim ma’lumotlar olish, ulami badolasd mumkin.
Madaniyatlararo munosabatlar va aloqalar teran akkulturatsiya — ikkincdi til sdaxsini sdakllantirisd sdaaoitiУagina mumkindir, u begona milliy psixologiyaga xos bo‘lgan ma’naviy qadriyatlami kiritishni nazarda tutadi.

6. 
   Lisoniy interferensiya va lingvomadaniy interferensiya
   

Lingvistikada va tillami o‘qitisd metodikasida “interferensiya” termini faol qoManiladi. Lingvomadaniyatsdunoslikda esa lingvokulturologik aioqalar natijasida interferensiya bir millat madaniyat tizimi elementlarining ikkincdi xalq madaniyatiga uzatilayotgan elementlarining o‘ziniki yoki begonaniki bo‘lisdidan qat’iy nazar infiltratsiya (tozalasd) yo‘li bilan interferensiya dodisasini bartaraf qilisd amalga osdiriladi. Sdu tarzda interferensiya o‘zida qoMlanilayotgan madaniyat tizimiga, foydalanuvcdi tomonidan o‘zlasdtirilgan, awalgi madaniyat doiralarida olingan bilim va tajribalarning ongli va ongsiz olib o‘tilisdini ifodalaydi.
Interferensiya o‘zini ikki, ya’ni funksional va strukturaviy bosqicdda namoyon qiladi. Funksional bosqicdda begona madaniyat, begona til, nutq muloqotining begona tizimidan foydalanisdda individning noadekvat munosabati o‘rin egallaydi.
Strukturaviy bosqicdda interferensiyalanuvcdi elementlaming doimiy isdlab cdiqarilisdi asosida va ularning ommaviy amaliyotda mustadkamlanisdi natijasida, sdu elementlaming lingvokulturologik tizimga madaniyat, til va nutqiy o‘zlasdtirilmalar sdaklidagi infiltratsiyasi sodirbo‘ladi. Til amaliyoti vatil strukturasining o‘zida ijtimoiy nuqtai nazardan ajratiladigan va mustadkamlanadigan elementlar nafaqat individual-psixologik darajada, balki ijtimoiy darajada dam maxsus kuzatisdlar predmeti bo‘lisdi mumkin. Natijada, individual interferensiya ijtimoiy interferensiya darajasiga etib borisdiga sabab bo‘ladi.
Inteferensiya bu elementlari milliy til bo‘lgan turli milliy madaniyatlar sdaklida faqat semiotik tizimlami spetsifk tusdunisdning
namoyon bo‘lishidir. Shuning uchun interferensiyani madaniy kontekstdan tashqarida o‘iganish maqsadga muvofiq emas. Boshqa tomondan, madaniyatlararo interferensiyani til kontekstidan tashqarida o'rganish ham haqqoniy hisoblanmaydi, chunki milliy nutq madaniy ma’lumot uzatishning muhim vositasidar. Bu bilan interferensiyaning uch ko'rinishi — madaniyat, til va lingvokulturologiyani nafaqat farqlash, balki ularning o‘zaro aloqasini o‘rganish ham taklif qilinadi.
Madaniy interferensiyada mazkur madaniyat foydalanuvchisi nutqiga, undan keyin shu madaniyat boshqa madaniyatga hos boigan ayrim g‘oya, fikr, xulqlaming stereotiplari va normalari, e’tiqod va boshqa ideologik tasavvurlaming kirib kelishi kuzatiladi. Bu yerga boshqa milliy til bilan bogMq til bilimlari va nutq malakalari ham kiradi. Boshqacha aytganda, madaniy interferentsiyaga individual va ijtimoiy bosqichdagi til va nutq elementlarini o‘z ichiga olgan holda bir madaniyat istalgan elementlarining boshqasiga kirib kelishi bilan bog'liq jarayonlar kiradi.
Lisoniy interferensiyasi faqat til elementlarining ko‘chishiga olib keladi. Aynan shu yerda bir tildan boshqasiga leksik, grammatik va stilistik mazmunlaming ko‘chishi kuzatiladi.
Lingvokulturologik interferensiya bir tomondan madaniy interferensiyaga butunning qismi, ikkinchi tomondan, til interferensiyasiga qismning butuni sifatida qarama-qarshi qo‘yiladi. Lingvokulturologik interferensiya bu lingvistik va paralingvistik elementlarning, madaniyatning tildan tashqari elementlari bil^in ma’lum tarada bogliq bo'lgan qismining ko‘chishidir. Bu, olamning umumiy konseptual va lisoniy manzarasini ifodalovchi belgilar, mazmunlar, baholar va boshqa elementlariga xos hodisadir. Bunga og‘zaki ifodalanadigan xulq-atvor malakalari ham kiradi. Ekstralingvistik elementlarning xarakteriga ko‘ra lingvokulturologik interferentsiyaning assotsiatav, baholi, emotiv va xulq-atvor turlari o‘zaro farqlanadi.
Konseptual interferensiya lingvomadaniy muloqot doirasida gapiruvchilarda yig‘ilgan mantiqiy-tushunchali tasawurlar spetsifik so‘z va mazmunlaming nutqda paydo bo‘lishiga bogMiq.
Assotsiativ interferensiya til tizimining moddiy va ma’naviy dunyo ob’yektlari hamda turli hil goyalar orasida belgilanuvchi, o‘ziga xos va
mos madaniyat uchun an’anaviy assotsiasiyalar bilan bog‘liq qatlamlarga tegishli. U, aloqadagi madaniyatlarning obrazli simvolikasini amalga oshirishda attraksiyalar va ko‘chishlarda namoyon bo‘ladi. Bu shuningdek, mazkur til uchun nostandart metaforalar, qiyoslashlar va shunga o‘xshash hodisalaming manbaidir.
Xulq-atvorli interferensiya nutq muloqoti sohasidagi stereotiplaiga tegishli. Xulq- atvor interferensiyasining muhim qismi bo‘lib, begona til muloqotiga ona tilidagi jestikulyatsiya, ya’ni his-tuyg‘u va istaklaming tashqi ifodalanish qoidalari bilan bog‘liq ko‘nikmalar va nutq etiketi, ya’ni suhbatdoshlar orasida adekvat muloqotni o'matish uchun jamiyat tomonidan belgilangan formulalarga tegishli bilim va ko'nikmalaming ko‘chishi hisoblanadi.
Lingvokulturologik interferensiya begona tildan muloqotning mustahkam vositasi sifatida foydalanadigan, bu esa shu til bilan bog‘langan madaniyatning o‘zlashtirilishi jarayonida kuzatiladigan ijtimoiy-madamy muhitda namoyon bo4adi. Shu til va u bilan bog‘iiq madaniyat yangi sharoitlarda intensiv shakllanadi. Bunda lingvokulturologik tushunishning quyidagi modeli paydo bcMadi:

1. 
   o‘zga tildan foydalanish shu til bilan bog‘iiq olam umumiy manzarasining ma’lum qismi va shunga mos belgili tizimini ijodiy izlab topishga olib keladi. Bu boshqa xalq madaniy elementlarini paradigmatik tushunishdir.
   
2. 
   o‘zga tildan foydalanish azaldan til sohiblari uchun xos bo4gan fan va ideologik qarashlar, kundalik va shunga o‘xshash tasawurlar, bilim va ko‘nikmalaming ijodiy o‘zlashtirilishi bilan kuzatiladi. Bunda begona madaniyatni sintagmatik tushunish namoyon bo^di.
   
3. 
   o‘zga tildan foydalanish yangi nutq xulq-atvor norma- larining ijodiy o‘zlashtirilishi bilan kuzatiladi. Bu yangi madaniyatni xulqiy tushunishdir.