N. U. Arabov I f. d, professor

Kognitiv modellashtirish
Kognitiv modellashtirish murakkab va noaniq vaziyatlarda (geosiyosiy, ichki, harbiy va hokazo), bunday vaziyatlarda sodir bo‘layotgan jarayonlar to‘g‘risida miqdoriy yoki statistik ma’lu- mot yo‘q bo‘lganda boshqaruv qarorlarini tizimlash, tahlil qilish va qabul qilish uchun mo‘ljallangan .
Kognitiv modellashtirish muammoli vaziyatni yaxshiroq tushunishga, qarama-qarshiliklarni aniqlashga va tizimni sifat- li tahlil qilishga yordam beradi. Modellashtirishnmg maqsadi - o‘zaro bog‘liq bo‘lgan elementlar va quyi tizimlardan tashkil topgan murakkab tizim sifatida ko‘rib chiqilayotgan obyektning ishlashi haqidagi gipotezalar shakllantirish va aniqlashtirish.
Kognitiv yondashuvning paydo bo‘lishi iqtisodiyot,
sotsiologiya, ekologiya kabi sohalarda tahlil qilish va qarorlarni
qabul qilishning murakkabligi bilan bog‘liq. Bunday tizimlarda
qaror qabul qilishda hisobga olinishi kerak bo‘lgan omillar soni
o‘nlab o‘lchanadi. Faktorlarning o‘zi murakkab o‘zaro ta’sirda
38
bo‘ladi. Ko‘pincha o‘lchov omillarini aniqlashning o‘ziga xos metodologiyasi mavjud emas va ma’lumotlarning hajmi yetarli emas yoki u sifatli xarakterga ega. Bunday tizimlarning o‘ziga xos xususiyatlari tufayli ular zaif tuzilgan deb nomlanadi .
Keng tarqalgan kognitiv modellashtirishning ta’riflardan biri quyidagi ta'rifi - boshqaruv obyektiga turli omillarnig ta'sirini o‘xshashlik va farqlarini inobatga olgan holda boshqaruv obyek- tini maqsadli holga o‘tkazishda omillar ta’sirining kuch va yo‘nalishini aniqlash imkoniga ega tahlil usuludir.
Kognitiv modellashtirish tizimni sifatli tahlil qilish asosida muammoli vaziyatni yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Ti- zimga xos bo‘lgan muammolar va qarama-qarshiliklarni aniqlash- ga imkon beradi.
Modellashtirishning maqsadi alohida, ammo o‘zaro bog‘liq elementlar va quyi tizimlardan tashkil topgan murakkab tizim sifatida ko‘rib chiqilgan o‘rganilayotgan obyektning ishlashi haqidagi gipotezani shakllantirish va aniqlashtirishdir.
Tadqiqot obyektini kognitiv tahlil qilish quyidagilarni amalga oshirishga imkon beradi:

• 
  tahlil qilingan muammoning umumiya holatini ko'rish;
  
• 
  tizim (vaziyat) rivojlanish yo'nalishini bashorat qilish;
  
• 
  vaziyatning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash;
  
• 
  harakatlar strategiyasini ishlab chiqish;
  
• 
  muammoga alternativ echimlarni taklif qilish;
  
• 
  qaror qabul qilish jarayonini shakllantirish;
  
• 
  ko‘rib chiqilayotgan vaziyatning sifat va miqdoriy tavsi- flarini olish;
  
• 
  qarorlarning sifati va asosliligini oshirish.
  

Kognitiv tahlilning bosqichma-bosqich texnologiyasi quyi- dagi amallarni o‘z ichiga oladi:

1. 
   Muammo to‘g‘risida dastlabki ma’lumotlarni yig‘ish;
   
2. 
   Muammoli vaziyatni tizimli o‘rganish (muammo doimiy yoki o‘zgaruvchan xarakterga ega bo‘ladi);
   
3. 
   Muammo kelib chiqqan mavzu bo‘yicha bilimlarning tuzilishi;
   
4. 
   O‘rganilayotgan muammoning kognitiv modelini yaratish;
   
5. 
   Kognitiv muammoli vaziyatni tarkibiy tahlil qilish;
   
6. 
   Muammoli vaziyatning kognitiv modelining tarkibiy xususiyatlari;
   
7. 
   Maqsadli yondashuvga asoslangan muammoli modellash- tirish
   
8. 
   Model darajasida mumkin bo‘lgan natijalar, amaldagi mo- dellarni inkor qilish.
   
9. 
   Modellashtirish natijalarini mavzuli talqini;
   
10. 
    Natijalarni tahlil qilish va vaziyatning dinamikasi ha- qida yangi bilimlarni aniqlash.
    

Kognitiv yondashuvning mohiyati intuitsiyaga emas, balki murakkab tizim haqida tartibga solingan va tasdiqlangan ma’lu- motlarga asoslangan samarali boshqaruv strategiyasini ishlab chiqishdir. Bunday bilimlarning manbai aholini sotsiologik tadqiq qilish yoki ekspert guruhlarining so‘rovlari bo‘lishi mumkin.
Kognitiv modellarni ishlab chiqish juda mashaqqatli jarayon, shuning uchun tadqiqotchilar ishini avtomatlashtirish uchun maxsus vositalar kerak.
Kognitiv texnologiyalar vositasi xilma-xil bo‘lib, ular turli muammolarni yechishga mo‘ljallangan:

• 
  biznes jarayonini boshqarish;
  
• 
  boshqaruv qarorlarini qo'llab-quvvatlash;
  
• 
  analitik dasturiy ta’minot va xizmatlar;
  
• 
  kognitiv hisoblashga asoslangan xizmatlari;
  
• 
  bitimlar va blockcheyn.
  

1.3.3. Raqamli biznesda kognitiv tizimlar va xizmatlar
Tabiiy kognitiv tizim deganda dastlab tirik organizm (indi- vidual, guruh, jamoa) ongiga asoslangan bilishning biologik tizimi tushuniladi. Bunday kognitiv tizimining asosini fikrlash, ong, xotira va tilning o‘zaro ta’siri tashkil etadi. Garchi bu umumiy holatda aniqroq bo‘lmasa-da, inson miyasi kognitiv tizimning asosiy tashuvchisi ekanligi haqidagi fikrga qo‘shilish mumkin.
Sun’iy kognitiv tizim deganda kognitiv funktsiyaga ega bo‘l- gan sun’iy intellekt belgilari bo‘lgan mashinalarga xos bo‘lgan nobiologik tizim tushuniladi va voqealarni interaktiv fazoviy- vaqtincha modelini yaratish uchun vaqtni bog‘lash qobiliyatiga ega.
Zamonaviy aqliy tizimlar ma’lumot foydalanish uchun biz- nes tahlil va qaror qabul qilish uchun dastlabki ma’lumotni foydali ma’lumotlarga aylantirish uchun qo‘llaniladigan aloqa texnolo- giyasi, kognitiv modellar va kompyuter tizimlarini ishlatadi. Amaldagi vositalar katta miqdordagi tartibsiz ma’lumotlarni qayta ishlashga yo‘naltirilgan ma’lumotlarni intellektual va matn tahlili, operatsion-analitik qayta ishlashni o‘z ichiga oladi. Bu biznesning yangi strategik imkoniyatlarini aniqlashga yordam beradi va mavjud biznes-jarayonlarni aniqroq moslashtirishga imkon beradi.
Kognitiv biznes tahlillari (CBA) biznes maqsadlari va strate- giyalarining keng doirasini qo‘llab-quvvatlash uchun ishlatilishi mumkin.
Mahsulotlarni joylashtirish va raqobatbardosh narxlarni aniqlash kabi qisqa muddatli operatsion yechimlar CBAyordami bilan sezilarli darajada kengaydi.
Brendni aniqlash va bozor ulushi kabi sohalarga oid uzoq muddatli strategiyalar CBA taqdim etadigan prognozlash va sahnani modellashtirishni hisobga olgan holda yanada muvaffa- qiyatli bo‘ladi.
Umuman olganda kognitiv tizimlarning va xususan, CBA tizimlarining muhim afzalligi shundaki, ular kompaniya faoliyat ko‘rsatadigan bozorning tashqi ma’lumotlarini ham, moliyaviy ko‘rsatkichlar va operatsion ma’lumotlari kabi kompaniyaning ichki ma’lumotlarini qayta ishlash qobiliyatiga ega.
Tashqi va ichki ma’lumotlar birlashtirilganda, kelajakda ular boshqa yo‘l bilan olinmaydigan bilimlarni yaratadilar.
Kognitiv texnologiyalarni rivojlantirishning asosiy yo‘na- lishlari 1.3.1-rasmda keltirilgan.
Biznes uchun kognitiv tizimlarni texnologik va uslubiy ta’- minlash oldingi, joriy va prognoz ko‘rsatkichlari, g‘oyalar va un- ing holati to‘g‘risidagi bilimlarni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan.
Ehtiyojlarga qarab biznes-tahlilning quydagi imkoniyatlar va texnologiyalar qo‘llanilishi mumkin:

• 
  BI - hisobot berish (biznes-intellekt tizimlariga asoslangan hisobot);
  
• 
  Data Mining (aqlli ma’lumot qidirish);
  
• 
  murakkab voqealarni intellektual qayta ishlash;
  
• 
  CPM (biznes faoliyatini boshqarish uchun amaliy dasturlar);
  
• 
  ekspert tizimlari asosida qiyoslash.
  

Kognitiv
modellashtirish
asoslari

Kognitiv
modellashtirishningt
ransmilliy
tuzilmalarni

Ijtimoiy-iqtisodiy
ob'ektlarning
rivojlanishini
boshqarish

Vaziyatni
boshqarishda
kognitiv usullar





Institutsional
tuzilmalarni
kognitiv
modellashtirish

Kognitologiyaning
falsafiy va
psixologik
muammolari







Kognitiv
yondashuvning
asosiy
muammolari

Bilim olishning ekspert usullari

Ijtimoiy-iqtisodiy
vaziyatlarning
rivojlanishini
kognitiv
modellashtirish

Qarolarni qo'llab
qo'vvatlash
tizimlardaahborot
va kognitiv
texnologiyalar